Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΕΞΟΥΣΙΩΝ

                     

ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΕΞΟΥΣΙΩΝ

Από τον Π. Σταμάτη *

Η  ιστορία της διάκρισης των εξουσιών ξεκινάει στην αρχαία Ελλάδα, αρχή γενέσθαι από την εποχή του Πλάτωνα. Ο μεγάλος Έλληνας φιλόσοφος, στα έργα του «Λάχης», «Μένων», «Πολιτεία», «Πολιτικός», «Νόμοι» υποστήριξε ότι χάριν του λαού υπάρχουν οι άρχοντες, οι οποίοι μοναδικό σκοπό της αρχής τους πρέπει να έχουν την ευδαιμονία του λαού, μία ευδαιμονία η οποία όμως απαραιτήτως περνά μέσα από τη φιλία και την ενότητα του λαού. Αυτός ο σκοπός της ευδαιμονίας των πολιτών - «πολίτες» θεωρείται επιτυχέστερος όρος από τον «λαό», διότι εκτιμάται ότι ο όρος πολίτης αποδίδει καλύτερα την έννοια του ελευθέρου ατόμου εντός της ολότητας της πόλης Η ιδεώδης πολιτεία για την οποία μίλησε ο φιλόσοφος αποτελεί ένα αρμονικό «όλον», στο οποίο η κάθε ομάδα εξυπηρετεί το σκοπό της χωρίς να εμπλέκεται στις αρμοδιότητες των υπόλοιπων δύο. Κάθε στοιχείο μέσα σε αυτή εκπληρώνει τη λειτουργία του δίχως να παρακωλύει τη λειτουργία των άλλων, καθένας πράττει το έργο που του έχει ανατεθεί και δεν πολυπραγμονεί. Ορμώμενος από τα διδάγματα του δασκάλου του, ο Αριστοτέλης ανέπτυξε περισσότερο την ιδέα της διάκρισης των εξουσιών στο έργο του «Πολιτικά». Υπήρξε κατηγορηματικότερος από τον Πλάτωνα δε, δηλώνων ότι το Πολίτευμα, από τα ορθά πολιτεύματα της δημοκρατίας, της ολιγαρχίας και της βασιλείας, το οποίο θα εξασφαλίσει στην πόλη τους σκοπούς της ευδαιμονίας και του ειρηνικού πολιτικού βίου, αυτό είναι και το άριστο Πολίτευμα. Μάλιστα, ο Σταγειρίτης χωρίζει τις λειτουργίες της πόλης - κράτους στο «δικάζον», το «βουλευόμενο»  καθώς και το «περί τας αρχάς» (που σαφέστατα παραπέμπουν στις τρεις σημερινές εξουσίες.) («Πολιτικά», βιβλ. Δ) Μεταγενέστερα έργα του Πολύβιου ή του Κικέρωνα φανερώνουν ένα μικτό πολιτικό μόρφωμα, με μοναρχικές προσωπικότητες, τις οποίες ενσάρκωναν οι ύπατοι, αριστοκρατικές ρίζες από τη μεριά της συγκλήτου, αλλά και δημοκρατικές φωνές από το λαό. Από την άλλη, η περί μορίων αριστοτελική θεώρηση (1) βρίσκει υποστηρικτή τον Μαρσίλιο, ο οποίος οραματίζεται διαχωρισμό των λειτουργιών μέσα στην κοινωνία, αποσκοπώντας στη δέσμευση των εκάστοτε αρχόντων από ένα νομοθετικό πλαίσιο που δεν θα επιτρέπει την αυθαιρεσία της εξουσίας. Ο Θωμάς ο Ακινάτης τόνισε ότι ο ρωμαϊκός κανόνας «η θέληση του άρχοντα έχει ισχύ νόμου» ( voluntis principis legis habet vigorem )  υπόκειται σε μια ανώτερη λογική, γιατί σκοπός του νόμου είναι η δικαιοσύνη Η Αναγέννηση αποτέλεσε την κατεξοχήν χρονική περίοδο στην οποία αναπτύχθηκε το μοτίβο της διάκρισης των εξουσιών. Εισηγητής αυτής της άποψης υπήρξε ο Τζον Λόκ (John Locke), ανάδοχος της κοινωνιολογίας. Ο Τελευταίος στο έργο του «Τwo treatises of government» υπερασπίστηκε τη διάκριση της νομοθετικής, ομοσπονδιακής και εκτελεστικής εξουσίας, καθότι επικριτής του συγκεντρωτισμού που παραβιάζει κατάφορα τα φυσικά δικαιώματα του ανθρώπινου είδους. Η διάκριση αυτή, οργανική αλλά και κατά περιεχόμενο, αποσκοπεί στην απαρασάλευτη κατοχύρωση των ελευθεριών του ατόμου. Εμπνευσμένος από το έργο του προκατόχου του, ο Σαρλ Λουί ντε Σεκοντά, ευρέως γνωστός ως Μοντεσκιέ (Montesquieu), κατέγραψε τις βαθιά επηρεασμένες από την αγγλική πραγματικότητα σκέψεις του στο διάσημο βιβλίο του «το Πνεύμα των νόμων» (De l esprit Des Lois ). Σε αυτό το έργο, εκφράζεται από τη μια μεριά η πεποίθηση ότι η εξουσία πρέπει να ακολουθεί τριμερή διαίρεση, με τρόπο τέτοιο, ώστε σε κάθε ένα από τα είδη εξουσίας να αντιστοιχούν διακεκριμένα όργανα του κράτους. Από την άλλη, ο Γάλλος φιλόσοφος αναλύει μια πολιτική τριών καθεστώτων, της μοναρχίας, του δεσποτισμού και της δημοκρατίας, αν και τα δύο τελευταία εκτοπίζονται από το προσκήνιο λόγω δυσκολίας εφαρμογής. Έτσι κατέληξε στην εξισορρόπηση ενός μοναρχικού καθεστώτος, που όμως θα έχει βάση σε μερικότερα όργανα, την αριστοκρατία, το δικαστικό σώμα και τους θρησκευτικούς εκπροσώπους. Παρ όλα αυτά αναγνώρισε ότι η κατάχρηση εξουσίας είναι μία φυσική ανθρώπινη τάση και ότι κατά συνέπεια, κάθε κράτος τείνει να εκφυλιστεί σε δεσποτικό, οπότε ως μόνη λύση σε αυτό το πρόβλημα θεώρησε την αλληλεπίδραση και όχι την αποξένωση της νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το παρατιθέμενο απόσπασμα από το «Πνεύμα των Νόμων» του Μοντεσκιέ: Όλα θα ήταν χαμένα αν ο ίδιος άνθρωπος, ή το ίδιο σώμα αρχόντων, ή οι ευγενείς, ή κάποιοι από τον λαό ασκούσαν αυτές τις τρείς εξουσίες: Εκείνη του να νομοθετείς, εκείνη του να επιλύεις τις δημόσιες υποθέσεις και εκείνη του να δικάζεις τα εγκλήματα ή τις ιδιωτικές διαφορές. Όσον αφορά την Ευρώπη, πρωτοπόρος αναδείχθηκε η Γαλλία με τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, η οποία έκανα την εμφάνιση της το 1789 με τη Γαλλική Επανάσταση. Το άρθρο 16 μάλιστα έκανε λόγο ότι: «Κάθε κοινωνία στην οποία δεν κατοχυρώνεται η εξασφάλιση των δικαιωμάτων, ούτε καθορίζεται ο διαχωρισμός των εξουσιών δεν έχει Σύνταγμα.» (4) Το Πρώτο γαλλικό Σύνταγμα (1791), καθώς επίσης και το επόμενο (1795) κατοχύρωσαν τη διάκριση των εξουσιών, σε ένα θεωρητικό, ωστόσο, πλαίσιο. Η ισχύς του μονάρχη δεν είχε περιοριστεί και η κρίση του συνέχιζε να αποτελεί νόμο, από τη στιγμή που στα χέρια του συγκέντρωνε τόσο την νομοθετική, όσο και την εκτελεστική εξουσία, χωρίς να λογοδοτεί σε άλλους φορείς ή κρατικά όργανα. Φωνή αντίδρασης σε αυτή την στρεβλή χρήση του άρθρου αποτέλεσε ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ (J.J.Rousseau), που μαζί με τους υποστηρικτές του αντέδρασε στο συγκεντρωτισμό των εξουσιών στο πρόσωπο του μονάρχη, τονίζοντας τα διδάγματα του Μοντεσκιέ και ζητώντας τον ουσιαστικό διαχωρισμό των αρμοδιοτήτων σε περισσότερα από ένα άτομα μέσα από το «Κοινωνικό Συμβόλαιό» του. Το 1830 είναι η ημερομηνία εξυγίανσης της γαλλικής συνταγματικής πραγματικότητας, ενώ ακολούθησαν και άλλα ευρωπαϊκά κράτη κατά το 19 ο αιώνα. Τέλος, η Ελλάδα ευθύς εξαρχής τοποθέτησε τα Συντάγματά της, ήδη από το 1844, σε ένα στέρεο υπόβαθρο που θα εξασφάλιζε την διάκριση των εξουσιών. Αυτά που ακολούθησαν (1864, 1911, 1927, 1952) είχαν σαφή και ρητή αναφορά στην εν λόγω αρχή, χωρίς να τεθεί ποτέ θέμα  αμφισβήτησης.

* Ο Π. Σταμάτης είναι αξιωματικός ΠΝ εν αποστρατεία και συγγραφέας.