Η ΔΙΑΦΟΡΑ ΦΥΣΕΩΣ ΜΕΤΑΞΥ (ΜΕΤΑ-ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ) ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ

Η ΔΙΑΦΟΡΑ ΦΥΣΕΩΣ ΜΕΤΑΞΥ (ΜΕΤΑ-ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ) ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΗΜ. ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΗΣ

Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΥ.

ΑΠΟ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΣΤΟ ΝΕΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟ[1]. 

-------------------------------------------------------------------------------------

Α.Η φύση του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και η ελληνική απογείωση.

1. Το ζή­τη­μα της ελ­λη­νι­κής α­πο­γεί­ω­σης που ολοκληρώνεται κα­τά τον 18ο και τον 19ο αιώ­να, γνω­στή ως "νε­ο­ελ­λη­νι­κός δια­φω­τι­σμός", ε­γεί­ρει έ­να μεί­ζον πρό­βλη­μα ταυ­τό­τη­τας. Ε­χει πράγ­μα­τι α­πο­τε­λέ­σει α­ντι­κεί­με­νο διε­ρεύ­νη­σης ως αυτο­τε­λές φαι­νό­με­νο, έ­χουν α­πο­δελ­τιω­θεί και α­να­δει­χτεί ο­ρι­σμέ­νες ση­μα­ντι­κές πτυ­χές του. Ε­χει τέ­λος α­ντι­με­τω­πι­σθεί, ως έ­να βαθ­μό, η σχέ­ση του με τις ευ­ρύ­τε­ρες ευ­ρω­πα­ϊ­κές ε­ξε­λί­ξεις και συ­γκε­κρι­μέ­να με τον ευ­ρω­πα­ϊ­κό διαφω­τι­σμό ε­νώ οι ει­δι­κοί έ­χουν κα­τα­λή­ξει στο συ­μπέ­ρα­σμα ό­τι η ελ­λη­νι­κή "εκδο­χή" του α­πο­τέ­λε­σε έ­να εί­δος ο­χή­μα­τος για τη με­τα­κέ­νω­ση της ευ­ρω­πα­ϊ­κής δυ­να­μι­κής στη ζω­τι­κή πε­ριο­χή του ελ­λη­νι­σμού, δη­λα­δή στη Βαλ­κα­νι­κή, τη Μικρα­σί­α και τις πα­ρευ­ξεί­νιες α­κτές.

Η προ­σέγ­γι­ση αυ­τή, ω­στό­σο, εμ­φα­νί­ζει την ελ­λη­νι­κή πε­ρί­πτω­ση πε­ρί­που ως δη­μιούρ­γη­μα εν κε­νώ, ως α­πόρ­ροια της στιγ­μής και κυ­ρί­ως ως α­πλό γέν­νη­μα και προ­έ­κτα­ση της ευ­ρω­πα­ϊ­κής δια­δι­κα­σί­ας. Α­που­σιά­ζει πλή­ρως η α­να­δρο­μι­κή αναφο­ρά δη­λα­δή η προ­βλη­μα­τι­κή για την προέλευση και την ε­ξέ­λι­ξη των δύ­ο αυ­τών κό­σμων, του δυ­τικο­ευ­ρω­πα­ϊ­κού και του ελ­λη­νι­κού, και ο­πωσ­δή­πο­τε η ε­πι­σή­μαν­ση των ι­διαι­τερο­τή­των της ελ­λη­νι­κής κοι­νω­νί­ας. Συμ­βαί­νει μά­λι­στα οι δια­φο­ρο­ποι­ή­σεις, ό­που κα­τα­γρά­φο­νται, της ελ­λη­νι­κής κοι­νω­νί­ας α­πό το ευ­ρω­πα­ϊ­κό "πρό­τυ­πο", να α­ξιο­λο­γού­νται ως συ­να­φές μειο­νέ­κτη­μα που κα­λεί­ται να ε­ξη­γή­σει αυ­τό καθ'ε­αυ­τό τις ό­ποιες α­πο­κλί­σεις του νε­ό­τε­ρου ελ­λη­νι­σμού α­πό την ευ­ρύ­τε­ρη ευ­ρω­πα­ϊ­κή δυ­να­μι­κή. Δια­πι­στώ­νε­ται, ε­πο­μέ­νως, ό­τι α­που­σιά­ζει το συ­στα­τι­κό ε­κεί­νο εγ­χεί­ρη­μα που θα α­πο­κω­δι­κο­ποιού­σε τη θε­με­λιώ­δη ι­διο­συ­στα­σί­α της νε­ο­ελ­λη­νι­κής απο­γεί­ω­σης και θα α­πο­κα­θι­στού­σε την αι­τιώ­δη συ­νά­φειά της με την εν γέ­νει εξέ­λι­ξη του κό­σμου και του ελ­λη­νι­σμού.

Στο πνεύ­μα αυ­τό θα ε­πι­χει­ρή­σω να κα­τα­δεί­ξω ό­τι υ­πάρ­χει α­διά­κο­πη συνέ­χεια και ε­νό­τη­τα του ελ­λη­νι­κού αν­θρω­πι­σμού α­πό τον 9ο βυ­ζα­ντι­νό αιώ­να1μέ­χρι τη νέ­α του έ­ξαρ­ση, την α­πο­γεί­ω­ση του 18ου και 19ου αιώ­να. Μια ε­νό­τη­τα, με σο­βα­ρές χω­ρίς άλ­λο με­τα­πτώ­σεις και με­ταλ­λα­γές στο χω­ρο­χρό­νο, που ε­ξη­γείται, ό­χι α­πό φυ­λε­τι­κούς, ε­θνι­κούς ή άλ­λους συ­να­φείς πο­λι­τι­σμι­κούς, ι­δε­ο­λογι­κούς και εν πολ­λοίς μη δό­κι­μους ε­πι­στη­μο­νι­κά λό­γους αλ­λά, α­πό το γε­γονός της α­διά­κο­πης συ­νέ­χειας του συ­νο­λι­κού συ­στή­μα­τος μέ­σα στο ο­ποί­ο κα­ταγρά­φε­ται ο ιστο­ρι­κός βί­ος του ί­διου του ελ­λη­νι­σμού.Το επιχείρημα της συ­νέ­χειας ε­δρά­ζεται στο α­διαμ­φι­σβή­τη­το γε­γο­νός ό­τι, για λό­γους που θα ε­πι­κα­λε­σθού­με στη συνέ­χεια, ο ελ­λη­νι­σμός δεν υ­πέ­στη, πα­ρά το πλήγ­μα της α­πώ­λειας του κε­ντρι­κού πο­λι­τεια­κού του ο­χή­μα­τος σε μια κρί­σι­μη κα­μπή της πα­γκό­σμιας ι­στο­ρί­ας, κα­τα­λυ­τι­κές αλ­λοιώ­σεις στα θε­μέ­λειά του, ώ­στε να δια­τα­ρα­χθούν και­ρί­ως οι πραγ­μα­τι­κές συν­θή­κες της ε­ξέ­λι­ξής του. Πα­ρέ­μει­νε μέ­χρι το τέ­λος - έ­ως τον 19ο αιώ­να - μια κοι­νω­νί­α ορ­γα­νι­κά προσ­δε­δε­μέ­νη στο ι­στο­ρι­κό της κο­σμο­σύστη­μα με αιχ­μή του δό­ρα­τος την οι­κου­με­νι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, το σύ­στη­μα της πό­λης (-κρά­τους)1 και μια ου­σιω­δώς χρη­μα­τι­στι­κή οι­κο­νο­μί­α. Στο μέ­τρο συ­νε­πώς που ο ελ­λη­νι­σμός δε δι­ήλ­θε α­πό το κα­τα­λυ­τι­κό κοι­νω­νι­κά και ό­λως α­ντι­πνευ­μα­τι­κό κα­τώ­φλι της ι­διω­τι­κής φε­ου­δαρ­χί­ας2, ό­πως η “ελληνορωμαϊκή” περιοχή Ευ­ρω­πα­ϊ­κής ηπείρου, και ο α­να­το­λι­κού τύ­που οθω­μα­νι­κός δε­σπο­τι­σμός, δη­λαδή η κρα­τι­κή φε­ου­δαρ­χί­α, δεν έ­πλη­ξε τη θε­με­λιώ­δη ι­διο­συ­στα­σί­α του, ό­πως έγι­νε με τους Α­ρα­βες, μπο­ρού­με εξ'αρ­χής να δια­τυ­πώ­σου­με το ε­πι­χεί­ρη­μα ό­τι η νε­ο­ελ­λη­νι­κή α­πο­γεί­ω­ση δε συ­νι­στά "δια­φω­τι­σμό" κα­τά τη δυ­τι­κο­ευ­ρω­πα­ϊ­κή έννοια αλ­λά μια νέ­α έ­ξαρ­ση του ελ­λη­νι­κού αν­θρω­πι­σμού ο ο­ποί­ος άλ­λω­στε ως πνευ­μα­τι­κή ά­σκη­ση δεν ε­ξέ­λει­πε ού­τε κα­τά την πρώ­τη με­τα­βυ­ζα­ντι­νή πε­ρί­ο­δο. Με άλ­λα λό­για, ο ελ­λη­νι­σμός θα δια­τη­ρή­σει και κα­τά τους νε­ό­τερους χρό­νους την αν­θρω­πο­κε­ντρι­κή του υ­φή καθ'ό­σον ως προς τα ου­σιώ­δη δε θα ε­ξέλ­θει ου­δε­μί­α στιγ­μή α­πό το πε­ρι­βάλ­λον του κο­σμο­συ­στή­μα­τος που δη­μιούρ­γη­σε και με­τα­κέ­νω­σε στη συ­νέ­χεια στην ε­πο­χή μας. Α­ντι­θέ­τως, η ευ­ρω­πα­ϊκή α­να­γέν­νη­ση α­πο­τε­λεί μέ­ρος μιας ευ­ρύ­τε­ρης δια­δι­κα­σί­ας που ε­πι­διώ­κει την α­πο­τί­να­ξη του δε­σπο­τι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος και την έ­ντα­ξη των κοι­νωνιών της γη­ραιάς η­πεί­ρου σε έ­να αν­θρω­πο­κε­ντρι­κό πε­ρι­βάλ­λον που έ­ως τό­τε αντι­προ­σώ­πευε α­πο­κλει­στι­κά το ελ­λη­νι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα. Α­κρι­βώς αυ­τή η διαδι­κα­σί­α γέν­νη­σε τον ευ­ρω­πα­ϊ­κό δια­φω­τι­σμό ο ο­ποί­ος σε τε­λι­κή α­νά­λυ­ση δεν εκ­φρά­ζει πα­ρά την πνευ­μα­τι­κή α­γω­νί­α και πράγ­μα­τι τη στα­δια­κή συ­ντέ­λεια της συ­νά­ντη­σης των δυ­νά­με­ων της αν­θρω­πο­κε­ντρι­κής Ευ­ρώ­πης με τον ελ­λη­νικό αν­θρω­πι­σμό. Ω­στε η ελ­λη­νι­κή πε­ριο­χή κι­νεί­ται σα­φώς σε έ­να δια­με­τρι­κά δια­φο­ρε­τι­κό κοι­νω­νι­κο-πο­λι­τι­κό και πνευ­μα­τι­κό πε­ρι­βάλ­λον το ο­ποί­ο μετά το αρ­χι­κό πλήγ­μα του ο­θω­μα­νι­κού δε­σπο­τι­σμού θα ε­πα­νε­νερ­γο­ποι­ή­σει τις δυ­νά­μεις του. Το δια­φο­ρε­τι­κό, σε σύ­γκρι­ση με την πε­ρί­πτω­ση του ρω­μα­ϊ­κού δε­σπο­τι­σμού, έ­γκει­ται στο ό­τι τη φο­ρά αυ­τή ο ελ­λη­νι­σμός θα κλη­θεί να συ­νεκτι­μή­σει τη νέ­α διά­στα­ση της ε­ξέ­λι­ξης στο πλαί­σιο του αν­θρω­πο­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος. Και συ­γκε­κρι­μέ­να τη δια­γρα­φό­με­νη με­τά­βα­ση α­πό τημι­κρά στη με­γά­λη κλί­μα­κα του εν γέ­νει ε­πι­κοι­νω­νια­κού συ­στή­μα­τος3 με την ο­ποί­α θα συ­νευ­ρε­θεί α­να­γκα­στι­κά, ι­δί­ως με­τά τον 17ο αιώ­να στο πλαίσιο της δυναμικής που θα κινητοποιήσει ευ­ρύ­τα­τες πε­ριο­χές της Ευ­ρω­πα­ϊ­κής η­πεί­ρου.

2. Ο ευ­ρω­πα­ϊ­κός δια­φω­τι­σμός α­πο­τε­λεί ση­μα­ντι­κό σταθ­μό στη δια­δικα­σί­α της κοι­νω­νι­κής και πνευ­μα­τι­κής χει­ρα­φέ­τη­σης του νε­ό­τε­ρου αν­θρώ­που που γεν­νή­θη­κε με την Α­να­γέν­νη­ση. Η δια­δι­κα­σί­α αυ­τή εκ­δη­λώ­νε­ται με την ανα­κά­λυ­ψη, α­πό τους λα­ούς ε­κεί­θεν του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος, της ατο­μι­κό­τη­τας του αν­θρωπίνου ό­ντος και συ­να­κό­λου­θα με την οι­κο­δό­μη­ση μιας κο­σμο­α­ντί­λη­ψης η ο­ποί­α το­πο­θε­τεί τον άν­θρω­πο στο ε­πί­κε­ντροτης ι­στο­ρίας, κα­θι­στώ­ντας τον υ­πεύ­θυ­νο της μοί­ρας του και τουκό­σμου. Πρό­ταγ­μα της κο­σμο­α­ντί­λη­ψης αυ­τής εί­ναι ο ορ­θο­λο­γι­σμός, η πί­στη στη γνώ­ση, η απο­θέ­ω­ση των ε­λευ­θε­ριών και τε­λι­κά η ευ­η­με­ρί­α του αν­θρώ­που.

Ω­στό­σο οι α­να­κα­λύ­ψεις αυ­τές, ι­σχυ­ρό­τε­ρες σε δια­νο­η­τι­κό ε­πί­πε­δο και ως ρη­το­ρι­κή, α­πη­χούν ο­ρια­κά την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, η ο­ποί­α θα α­παι­τη­θεί να δια­νύ­σει με­γά­λο χρο­νι­κό ο­ρί­ζο­ντα, έ­ως τις μέ­ρες μας, μέ­χρις ό­του τις α­φομοιώ­σει με­ρι­κώς, με την οι­κο­δό­μη­ση της κοι­νω­νί­ας πο­λι­τών. Η διά­στα­ση με­ταξύ ρη­το­ρι­κής α­πο­δο­χής και πραγ­μα­τι­κό­τη­τας ο­φεί­λε­ται ου­σια­στι­κά στο γεγο­νός ό­τι η προ­σέγ­γι­ση του πνευ­μα­τι­κού κε­κτη­μέ­νου του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συστή­μα­τος υ­πήρ­ξε σχε­τι­κά ευ­κο­λό­τε­ρη α­πό ό­τι η δη­μιουρ­γί­α των προ­ϋ­πο­θέ­σε­ων ε­νός ολο­κλη­ρω­μέ­νου αν­θρω­πο­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος.4 Αλ­λά και στο πλαί­σιο αυ­τό πα­ρα­τη­ρεί­ται ό­τι η α­φο­μοί­ω­ση της ελ­λη­νι­κής γραμ­μα­τεί­ας έ­γι­νε κα­τά τρό­πο ε­πι­λε­κτι­κό.Σχε­τι­κά ά­νε­τα ως προς τα ζη­τήμα­τα των θε­τι­κών ε­πι­στη­μών ή των επι­στη­μών του αν­θρώ­που, ε­νώ ως προς πολ­λά άλ­λα, που α­νά­γο­νται στο κοι­νω­νι­κο-πο­λι­τι­κό και ι­δε­ο­λο­γι­κό πε­δί­ο, δια­πι­στώ­νε­ται μια κα­θο­λι­κή υ­στέ­ρη­ση και συ­χνά μια στρέ­βλω­ση θε­με­λιω­δών πα­ρα­δοχών του ελληνικού κοσμοσυστήματος. Ο­πωσ­δή­πο­τε, θε­μέ­λιο και ό­χι απλώς α­φε­τη­ρί­α του ευ­ρω­πα­ϊ­κού αν­θρω­πι­σμού, που α­πό την Α­να­γέν­νη­ση ως την ε­πο­χή του Δια­φω­τι­σμού θα δια­νύ­σει μιαν ενδια­φέ­ρου­σα πορεία, α­πο­τε­λεί το ελ­λη­νι­κό "πρό­τυ­πο", δη­λα­δή το ελ­λη­νι­κό κοι­νω­νι­κό, οι­κο­νο­μι­κό, πο­λι­τι­κό σύ­στη­μα και η ελ­λη­νι­κή παι­δεί­α. Το ελ­λη­νικό αυ­τό “πρό­τυ­πο” μο­λο­νό­τι προ­σεγ­γί­ζε­ται α­πό την α­νερ­χό­με­νη “δυ­τι­κή” σφαίρα ως α­πλώς ι­στο­ρι­κό προηγούμενο, συγ­χρό­νως ε­κλαμ­βά­νε­ται ως ση­μεί­ο α­ξιω­μα­τι­κής α­να­φοράς, έ­τσι ώ­στε το α­να­γεν­νη­σια­κό πρό­ταγ­μα να ε­ξι­σώ­νε­ται, του­λά­χι­στον στην πρώ­τη του πε­ρί­ο­δο, με το ε­πι­χεί­ρη­μα της α­πλής α­να­σύ­στα­σης του "α­νε­πα­νά­ληπτου" και "τέ­λειου" πο­λι­τι­σμού που α­ντι­προ­σω­πεύ­ει. Πράγ­μα­τι, η μό­νι­μη ε­πωδός, που ε­πα­να­λαμ­βά­νε­ται κα­θό­λη τη διάρ­κεια της Α­να­γέν­νη­σης και του Δια­φωτι­σμού, συ­γκλί­νει με την ά­πο­ψη ό­τι η κα­τα­λυ­τι­κή λει­τουρ­γί­α του κλα­σι­κού ελ­λη­νι­κού πο­λι­τι­σμού στο νε­ό­τε­ρο κό­σμο με α­φε­τη­ρί­α την Ευ­ρώ­πη ο­φεί­λε­ται στην α­νω­τε­ρό­τη­τά του. Δεν διευ­κρι­νί­ζε­ται ό­μως το για­τί της α­νω­τε­ρό­τη­τας αυ­τής ή του σχε­δόν α­πο­κλει­στι­κού εν­δια­φέ­ρο­ντος που εκ­δη­λώ­νε­ται γι'αυ­τόν α­πό τη μό­λις α­να­δυό­με­νη Ευ­ρώ­πη και πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο η αι­τιο­λο­γία της συ­γκε­κρι­μέ­νης πρόσ­δε­σης στον ελ­λη­νι­κό πο­λι­τι­σμό. Δεν α­να­δει­κνύ­ε­ται επομέ­νως η ι­διο­συ­στα­σί­α του ελ­λη­νι­κού πο­λι­τι­σμού, το γνώ­ρι­σμα που το δια­φορο­ποιεί α­πό τους άλ­λους πο­λι­τι­σμούς και τον με­τα­βάλ­λει σε πρό­τυ­πο και εν ολί­γοις σε θε­μέ­λιο του "ευ­ρω­πα­ϊ­κού" πο­λι­τι­σμού.Μπορούμε ωστόσο να συμπεράνουμε με ασφάλεια ότι αυ­τή καθ'ε­αυ­τή η πρόσ­δε­ση στο ελ­λη­νι­κό πο­λι­τι­σμι­κό πα­ρά­δειγ­μα α­πο­κα­λύ­πτει μια νέα ζή­τη­ση που δεν α­να­φέρεται στο πρό­τυ­πο μιας κοι­νω­νί­ας της φε­ουδαρ­χί­ας. Κα­τά την ί­δια έν­νοια, η στρο­φή προς το ελ­λη­νι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα δεν ανα­ζητά έ­να οι­κου­με­νι­κό κο­σμο­πο­λι­τεια­κό πρό­τυ­πο ού­τε την ο­λο­κλη­ρω­μένη φά­ση μιας πο­λι­τι­κής κοι­νω­νί­ας κρα­το­κε­ντρι­κού τύ­που.Συγχρόνως, η συ­νά­φεια προς  την αν­θρω­πο­κε­ντρι­κή υ­φή του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος ει­σά­γει ως προϋ­πό­θε­ση για τη νε­ό­τε­ρη ε­ξέ­λι­ξη τη συν­δρο­μή μιας α­νά­λο­γης θε­με­λια­κής υ­ποδο­μής. Η υ­πο­δο­μή αυ­τή,την οποία τε­λι­κά ο­ρί­ζει το ε­πι­κοι­νω­νια­κό σύ­στη­μα, α­να­λύ­εται σε τρεις ε­πι­μέ­ρους πα­ρά­γο­ντες: της χρη­μα­τι­στι­κής οι­κο­νο­μί­ας, της πολι­τεια­κής πε­ρι­μέ­τρου και του δια­κοι­νω­νι­κού αρ­θρω­τι­κού εν­δεί­κτη.

Το ελληνικό κοσμοσύστημα και συνακόλουθα ο ελ­λη­νι­κός πο­λι­τι­σμός,δια­κρί­νε­ται για την ι­διο­συ­στα­σια­κή εκ­πό­ρευ­σή του α­πό έ­να πο­λυ­σή­μα­ντο σύ­στη­μα χρη­μα­τι­στι­κής.5 Ε­να σύ­στη­μα που στο μή­κος του χρό­νου θα γνω­ρί­σει πολ­λές και συ­χνά θε­με­λιώ­δεις με­ταλ­λα­γές, χω­ρίς ό­μως ο ελ­λη­νι­σμός να α­πω­λέ­σει πο­τέ την αι­τιώ­δη σχέ­ση του μα­ζί του.Υ­περ­βαί­νει τους σκο­πούς του πονήματος μας η α­νά­λυ­ση του πε­ριε­χο­μένου της έν­νοιας αυ­τής.6 Πε­ριο­ριζό­μαστε α­πλώς στην ε­πι­σή­μαν­ση ό­τι για πρώ­τη και μο­να­δι­κή φο­ρά στην ι­στο­ρί­α της αν­θρω­πό­τη­τας, μέ­χρι τους νε­ό­τερους χρό­νους, ο ελ­λη­νι­σμός της πό­λης-κρά­τους θα ο­δη­γη­θεί α­πό τη στοι­χειώ­δη οι­κο­νο­μι­κή α­νταλ­λα­γή στην οι­κο­δό­μη­ση ε­νός εν­δοκρα­τι­κού και δια­κρατι­κού συ­στή­μα­τος χρη­μα­τι­στι­κής με ά­ξο­να μια συ­νο­λι­κή κο­σμο­α­ντίλη­ψη που κά­λυ­πτε ό­λα τα ε­πί­πε­δα του αν­θρώ­πι­νου βί­ου και της αν­θρώ­πι­νης σκέ­ψης: έ­να σύ­στη­μα οι­κο­νο­μι­κό, κοι­νω­νι­κό, πο­λι­τι­κό (θε­σμών, ε­λευ­θε­ριών κ.λ.π.), έ­να σύ­στη­μα α­ξιών, σκέ­ψης και ε­πι­στή­μης, εν συ­νό­ψει έ­να κο­σμο­σύ­στη­μα. Θεμέ­λιο και ό­χη­μα του αν­θρω­πο­κε­ντρι­κού αυ­τού κο­σμο­συ­στή­μα­τος θα εί­ναι το πο­λι­τεια­κό μόρ­φω­μα της πό­λης. Υπό μια κρα­το­κε­ντρι­κή τυ­πο­λο­γι­κή τρο­χιά αρχι­κώς, έ­ως τον 4ο αιώ­να π.Χ. Υ­πό μί­α οι­κου­με­νι­κή και κο­σμο­πο­λι­τεια­κή εκ­δοχή αρ­γό­τε­ρα, έ­ως τις πα­ρυ­φές του 20ού αιώ­να.7

3.Η έ­ξο­δος της δυ­τι­κής Ευ­ρώ­πης α­πό το Με­σαί­ω­να της ι­διω­τι­κής φε­ου­δαρ­χί­ας ο­δη­γεί α­κρι­βώς στην προ­σέγ­γι­ση του ελ­λη­νι­κού προ­η­γού­με­νου και κα­τά κυ­ριο­λε­ξί­α στην ορ­γα­νι­κή πρόσ­δε­σή της σ'αυ­τό, υ­πό συν­θή­κες α­να­λο­γί­ας.8 Η πρόσ­δε­ση αυ­τή θα γί­νει αρ­χι­κά πά­νω στα θε­μέ­λια του οι­κου­με­νι­κού Βυζα­ντί­ου εν ανα­φο­ρά ή μη προς το μορ­φο­λο­γι­κό του προ­η­γού­με­νο, τη Ρώ­μη. Η ά­λω­ση, και συ­γκε­κρι­μέ­να η ε­ξα­φά­νι­ση του κο­σμο­πο­λι­τεια­κού η­γε­τι­κού προ­τύ­που, που ο­δη­γού­σε μέχρι τότε το οι­κου­με­νι­κό αν­θρω­πο­κε­ντρι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα, δεν θα ε­πα­να­φέρει τις δυ­τι­κο­ευ­ρω­πα­ϊ­κές κοι­νω­νί­ες στη φε­ου­δαρ­χί­α, πολλώ μάλ­λον α­φού το βυ­ζα­ντι­νό κο­σμο­σύ­στη­μα θα ε­ξα­κο­λου­θή­σει να κυ­ριαρ­χεί στις ε­ξε­λί­ξεις μέσω των ι­τα­λι­κών πό­λε­ων - κρα­τών. Θα τις κα­θο­δη­γή­σει ό­μως προς το άρ­μα του αρχαί­ου ελ­λη­νι­κού κρα­το­κε­ντρι­σμού των πό­λε­ων με τις ο­ποί­ες εί­χαν ή­δη α­νοί­ξει έ­να γό­νι­μο διά­λο­γο με δίαυλο την ελ­λη­νι­κή γραμ­μα­τεί­α. Η δια­πί­στω­ση της ε­κλε­κτι­κής συ­νά­φειας με το κρα­το­κε­ντρι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα της πό­λης θα συ­μπέ­σει ω­στό­σο με την α­πώ­λεια των κατακτήσεων του ελ­λη­νι­κού κύκλου που βίωνε το Βυ­ζά­ντιο (ε­λευ­θε­ρί­ες, θε­σμι­κές πα­ρά­με­τροι κ.α.) και την εκ­κί­νηση του ευρωπαϊκού κόσμου α­πό μη­δε­νι­κή α­φε­τη­ρί­α. Ε­τσι, σε α­ντί­θε­ση με τη Ρώ­μη, που θα ε­πι­κα­θίσει στο ελ­λη­νι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα, η δυ­τι­κή Ευ­ρώ­πη θα βα­δί­σει α­νι­χνεύ­ο­ντας με προ­ο­πτι­κή την οι­κο­δό­μη­ση ε­ξαρ­χής των θε­με­λί­ων της πρω­ταρ­χι­κής αν­θρω­ποκε­ντρι­κής συ­νι­στώ­σας, της κοι­νω­νί­ας πο­λι­τών. Το εγ­χεί­ρη­μα θα α­πο­δει­χτεί ε­ξαι­ρε­τι­κά δύ­σκο­λο κα­θό­σον τη φο­ρά αυ­τή ο νέ­ος κό­σμος θα κλη­θεί να αρ­θρώσει τον αν­θρω­πο­κε­ντρι­κό του λό­γο στο ε­πί­πε­δο της μεί­ζο­νας κλί­μα­κας του εδα­φι­κού κρά­τους, που η ελ­λη­νι­κή ε­πι­κοι­νω­νια­κή δυ­να­μική α­πε­δεί­χθη α­νε­παρ­κής για να τη θέ­σει υ­πό ε­ξε­λι­κτι­κή τρο­χιά.

Παρ'όλ'αυ­τά το νέ­ο ευ­ρω­πα­ϊ­κό κο­σμο­σύ­στη­μα που θα προ­κύ­ψει, μολονότι πα­ρου­σιά­ζει μια μο­να­δι­κή α­να­λο­γί­α με το σύ­στη­μα των πό­λε­ων-κρα­τών της ελ­λη­νι­κής αρ­χαιό­τη­τας9, θα βα­σι­σθεί, όπως ει­πώ­θη­κε, σε α­ντί­θε­ση με ε­κεί­νο, στο εδα­φι­κό κρά­τος και συ­γκε­κρι­μέ­να στην έν­νοια του κρά­τους-έ­θνους. Θα εί­ναι,με διαφορετική διατύπωση, ε­θνο­κε­ντρι­κό και μέ­χρι τον Β' Πα­γκό­σμιο Πό­λε­μο ου­σιω­δώς ευ­ρω­παιο­κε­ντρι­κό. Ε­τσι ε­νώ στο ελ­λη­νο­κε­ντρι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα το κρά­τος εγ­γρά­φε­ται ευ­θέ­ως στην προ­ο­πτι­κή της πο­λι­τεια­κής κοι­νω­νί­ας, υ­πό το νε­ό­τε­ρο κο­σμο­σύ­στη­μα η κοι­νω­νι­κή ο­λό­τη­τα ο­ριο­θε­τεί­ται εδα­φι­κά και προσ­διο­ρί­ζε­ται ως κρά­τος με γνώμονα το έ­θνος. Στη νε­ό­τε­ρη δυ­τι­κή Ευρώ­πη το κρά­τος σφυριλατεί το έ­θνος για να συ­μπο­ρευ­θούν στη συ­νέ­χεια υπο­τάσ­σο­ντας στη λο­γι­κή τους την κοι­νω­νί­α πο­λι­τών και το πο­λι­τι­κό σύ­στη­μα. Στον ελ­λη­νι­κό κό­σμο τοέ­θνος πα­ρα­μέ­νει μια έν­νοια α­πο­κλει­στι­κά πο­λι­τι­σμι­κή που ε­νερ­γο­ποιεί­ται ε­νί­ο­τε και πο­λι­τι­κά (π.χ. στον τρω­ϊ­κό πόλε­μο, στους μη­δι­κούς πο­λέ­μους κλπ), σε ό­λως εξαι­ρε­τι­κές πε­ρι­στά­σεις. Το έ­θνος ως πο­λι­τι­σμι­κή διά­στα­ση, στην ελ­λη­νι­κή πε­ρί­πτω­ση, δη­μιούρ­γη­σε όχι έ­να έ­θνος-κρά­τος αλ­λά έ­να πλή­ρες κο­σμο­σύ­στη­μα. Ωστε, η έν­νοια του κρά­τους δια­χω­ρί­ζε­ται με σα­φή­νεια α­πό την πε­ριο­ρι­στι­κή, για την αυ­το­κα­θο­ρι­στική δυ­να­τό­τη­τα του κοι­νω­νι­κού ό­λου, πραγ­μα­τι­κό­τη­τα του έθνους,10ενώ το πολιτικό σύστημα εγγράφεται ευθέως και αποκλειστικά στην προβληματική του κοινωνικού γίγνεσθαι.

Ε­χει ση­μα­σί­α να υ­πο­γραμ­μι­σθεί η χρο­νι­κή α­πό­στα­ση που χω­ρί­ζει τους δύ­ο αυ­τούς, α­να­λο­γι­κά ο­μοίους, τύ­πους αν­θρω­πο­κε­ντρι­κών κο­σμο­συ­στη­μά­των. Ο ευ­ρω­παϊ­κός, αρ­χί­ζει να δια­φαί­νε­ται με τη δη­μιουρ­γί­α ε­νός στοι­χειώ­δους κρά­τους και μά­λι­στα-με την εξαίρεση των ιταλικών πόλεων κρατών- δε­σπο­τι­κού τύπου, μό­λις πε­ρί τον 15-16ο αιώ­να, ε­νώ η συ­γκρό­τη­σή του το­ποθε­τεί­ται στον 18ο και ιδίως στον 19ο αιώ­να. Η κοι­νω­νί­α πο­λι­τών με την α­πλού­στα­τη μορφή της θα υ­πο­στα­σιο­ποι­η­θεί αρ­γό­τε­ρα κα­τά τη δια­δρο­μή του 20ού αιώ­να. Υπαινι­σό­με­θα τις ε­λά­χι­στες α­το­μι­κο-κοι­νω­νι­κές ε­λευ­θε­ρί­ες και τα στοι­χειώ­δη πο­λι­τι­κά δι­καιώ­μα­τα που προ­ϋ­πο­θέ­τει η με­τά­βα­ση α­πό την κοι­νω­νί­α υ­πο­κει­μέ­νων (του τύ­που της ι­διω­τι­κής φε­ου­δαρ­χί­ας) και την εν­διά­με­ση τι­μο­κρατι­κή κοι­νω­νί­α, στην κοι­νω­νί­α πο­λι­τών που φαί­νε­ται να ο­λο­κλη­ρώ­νει τον βα­σι­κό της κύ­κλο μό­λις προς το τέ­λος του 20ού αιώ­να. Το ελ­λη­νι­κό κρα­το­κεντρι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα α­ντί­θε­τα, δη­μιουρ­γή­θη­κε ή­δη α­πό τους κρη­το­μυ­κη­να­ϊκούς χρό­νους και απο­κρυ­σταλ­λώ­θη­κε ο­ρι­στι­κά πε­ρί τον 8ο π.Χ. αιώ­να, με την έξο­δο α­πό την υ­στε­ρο­μυ­κη­να­ϊ­κή πε­ρί­ο­δο. Εί­ναι ε­ξί­σου ση­μα­ντι­κό να υ­πο­γραμ­μι­σθεί ό­τι ε­νώ το διε­θνι­κό κρα­το­κε­ντρι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα δια­νύ­ει μό­λις, στο κα­τώ­φλι του 21ου αιώ­να, τη φά­ση της κοι­νω­νί­ας πο­λι­τών, το ελ­λη­νι­κό ομόλογό του δι­ήλ­θε σα­φώς την πε­ρί­ο­δο αυ­τή και βί­ω­σε, κα­τά τρό­πο μο­να­δι­κό, τηνπο­λι­τι­κή κοινω­νί­α στο πλαί­σιο του κρα­το­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος και στη συ­νέ­χεια τη με­γά­λη τυ­πο­λο­γι­κή το­μή της οι­κου­με­νι­κής κο­σμο­πο­λι­τεί­ας.Η με­τά­βα­ση α­πό το ελ­λη­νο­κε­ντρι­κό κρα­το­κε­ντρι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα στο οικου­με­νι­κό σύ­στη­μα της κο­σμό­πο­λης θα δώ­σει μια άλ­λη διά­στα­ση στον ελ­ληνι­σμό και στον κό­σμο.11 Το οι­κου­με­νι­κό αυ­τό σύ­στη­μα, με θε­με­λιώ­δες ό­χημα την πό­λη (-κρά­τος), θα διαρ­κέ­σει ως ολότητα,υ­πό τη δε­σπό­ζου­σα η­γε­μο­νί­α του ελ­λη­νι­σμού, πε­ρί­που μέ­χρι την ά­λω­ση του Βυ­ζα­ντί­ου. Ω­στό­σο, η κα­τά­λυ­ση της βυ­ζα­ντινής κο­σμο­πο­λι­τεί­ας α­πό τον ο­θω­μα­νι­κό δε­σπο­τι­σμό δεν θα α­κυ­ρώ­σει τε­λι­κά τα υπόλοι­πα θε­μέ­λια του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος, τη χρη­μα­τι­στι­κή, το σύ­στημα των πό­λε­ων (-κρα­τών), την οι­κου­με­νι­κή ι­δε­ο­λο­γί­α και πρά­ξη, τα ο­ποί­α θα α­ποτε­λέ­σουν στα­θε­ρές στον ελ­λη­νι­κό ζω­τι­κό χώ­ρο έ­ως τις πα­ρυ­φές του 20ού αιώ­να.

Σ'αυ­τό α­κρι­βώς έ­γκει­ται η ει­δο­ποιός δια­φο­ρά α­νά­με­σα στην ελ­λη­νι­κή και στη δυ­τι­κο-ευ­ρω­πα­ϊ­κή πο­ρεί­α της με­τά­βα­σης στο νε­ό­τε­ρο κό­σμο. Η Ευ­ρώ­πη εξέρ­χε­ται α­πό έ­να δε­σπο­τι­κού τύ­που κο­σμο­σύ­στη­μα ε­πι­χει­ρώ­ντας να οι­κοδο­μή­σει τα στοι­χειώ­δη ε­ρεί­σμα­τα του αν­θρω­πο­κε­ντρι­κού του α­ντί­πο­δα: έ­να σύ­στη­μα χρη­μα­τι­στι­κής οι­κο­νο­μί­ας που θα υ­πο­στη­ρί­ξει την προ­ο­πτι­κή της κοι­νω­νί­ας πο­λι­τών και ε­νός επαρκούς πο­λι­τι­κού πε­δί­ου που θα α­να­φέ­ρε­ται σ'αυ­τήν. Το πρό­ταγ­μα αυ­τό με δια­φο­ρε­τι­κούς ό­ρους πα­ρα­πέ­μπει στην προσωπική και κοι­νωνι­κή ε­λευ­θε­ρί­α, σε μια τά­ξη δι­καιο­σύ­νης που επικεντρώνε­ται στο ά­το­μο ως ι­σόνο­μη ο­ντό­τη­τα, στο κοι­νω­νι­κό α­γα­θό. Ο ευ­ρω­πα­ϊ­κός κό­σμος θα α­πο­κα­λέ­σει τη δια­δι­κα­σί­α αυ­τή αρχικά α­να­γέν­νη­ση,στη συνέχεια δια­φω­τι­σμό και στις ε­πό­με­νες φά­σεις της με δια­φορε­τι­κούς επιθετικούς προσδιορισμούς (π.χ. σο­σια­λι­σμό, αντι­προ­σω­πευ­τι­κή δη­μο­κρα­τί­α). Σε κά­θε πε­ρί­πτω­ση όμως δεν θα πρό­κει­ται για έ­να αυ­το­φυές φαι­νό­με­νο και ο­πωσ­δή­πο­τε ό­χι μο­να­δικό ό­πως ε­πι­χει­ρή­θη­κε να εμ­φα­νι­σθεί αφού αποτελεί τυπολογική προέκταση του συνολικού ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος.Το α­να­γεν­νη­σια­κό φαι­νό­με­νο αφε­νός, έ­χει α­φε­τη­ρί­α και α­πο­τε­λεί προ­έ­κτα­ση της βυ­ζα­ντι­νής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας που α­να­δύ­θη­κε τον 9ο αιώ­να12 και α­φε­τέ­ρου, συ­γκρί­νε­ται, με ό­ρους ι­στο­ρι­κής α­να­λο­γί­ας, με το αρχαί­ο ελ­λη­νι­κό κρα­το­κε­ντρι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα. Με μί­α δια­φο­ρά: ο βυ­ζα­ντι­νός αν­θρω­πι­σμός συ­μπυ­κνώ­νε­ται ου­σιω­δώς στη δυ­να­μι­κή μιας αυ­το­νό­μη­σης και α­να­βί­ω­σης της ελ­λη­νι­κής παι­δεί­ας ως α­πόρ­ροια των ε­σω­τε­ρι­κών α­να­κα­τα­τάξε­ων που συ­νέ­βη­σαν στη βυ­ζα­ντι­νή κοι­νω­νί­α ήδη α­πό τον 8ο αιώ­να. Η δυ­τι­κο­ευρω­πα­ϊ­κή α­να­γέν­νη­ση υ­πήρ­ξε πε­ρισ­σό­τε­ρο σύν­θε­τη δια­δι­κα­σί­α που, ό­πως θα δού­με, πε­ρι­λαμ­βά­νει το σύ­νο­λο των πα­ρα­γό­ντων ε­κεί­νων που έ­κα­μαν ε­φι­κτή τη φε­ου­δα­λι­κή α­πο­σύν­θε­ση και τη με­τά­βα­ση στο προ­η­γού­με­νο του ελ­λη­νι­κού ανθρω­πο­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος. Γι'αυ­τό και η α­να­λο­γί­α της με το κο­σμο­σύστη­μα της πό­λης-κρά­τους το­πο­θε­τεί τυ­πο­λο­γι­κά τη νε­ό­τε­ρη εποχή στις προ­δη­μο­κρα­τι­κές α­παρ­χές της ελ­λη­νι­κής περιόδου. Για την πλη­ρό­τη­τα του ε­πι­χει­ρή­ματος υ­πεν­θυ­μί­ζε­ται ό­τι ο ελ­λη­νι­σμός με­τά την Αλω­ση, δεν πε­ριέρ­χε­ται ού­τε στη φε­ου­δαρ­χί­α ού­τε στη βαρ­βα­ρό­τη­τα. Η ο­θω­μα­νι­κή κυ­ριαρ­χί­α, αν και θα έ­χει σο­βα­ρές ε­πι­πτώ­σεις στην ε­ξε­λι­κτι­κή και ει­δι­κό­τε­ρα στην εθνο-δη­μο­γρα­φική συ­νο­χή και στην πνευ­μα­τι­κή πο­ρεί­α του ελ­λη­νι­σμού, δεν θα επη­ρε­ά­σει ούτε τα θε­μέ­λια της ι­στο­ρι­κής του συ­νέ­χειας και αυ­το­συ­νει­δη­σί­ας, ού­τε την πνευ­μα­τι­κή, οι­κο­νο­μι­κο-κοι­νω­νι­κή και πο­λι­τι­σμι­κή του πρω­το­κα­θε­δρί­α, τουλά­χι­στον στη ζω­τι­κή του πε­ριο­χή.13 Με δε­δο­μέ­νη την πο­λυ­σή­μα­ντη υ­πε­ρο­χή του α­πέ­να­ντι στον κα­τα­κτη­τή θα προ­σέλ­θει, ε­πι­πλέ­ον, σε έ­να κα­θε­στώς συμ­βιβα­σμού - της α­να­το­λι­κής λε­η­λα­τι­κής δε­σπο­τεί­ας με το ελ­λη­νι­κό κο­σμι­κό και ορ­θο­λο­γι­κό θε­σμι­κό και κοι­νω­νι­κο­πο­λι­τι­κό σύ­στη­μα - το ο­ποί­ο θα του ε­πι­τρέ­ψει να συ­νε­χί­σει να βιώ­νει το πο­λυ­συ­στη­μι­κό πε­ρι­βάλ­λον της πό­λης (-κράτους) και μά­λι­στα υ­πό συν­θή­κες, συ­χνά, πο­λι­τι­κής κοι­νω­νί­ας μέ­χρι και - ι­δίως - στις πλέ­ον απλές βαθ­μί­δες της κοι­νω­νι­κής ζω­ής ό­πως στις κοι­νό­τη­τες, τις συ­ντε­χνί­ες, τη συ­νε­ται­ρι­κή ερ­γα­σια­κή και χρη­μα­τι­στι­κή ορ­γά­νω­ση, την εκκλη­σί­α κ.λ.π. Με άλ­λα λό­για, η α­διά­κο­πη θη­τεί­α του ελ­λη­νι­σμού στη χρη­μα­τιστι­κή οι­κο­νο­μί­α και η δια­τή­ρη­ση του θε­σμι­κού και κοι­νω­νι­κο-πο­λι­τι­κού περι­βάλ­λο­ντος το ο­ποί­ο συ­νε­πά­γε­ται η ύ­παρ­ξή της, κά­νει αυ­το­νό­η­τη μιαν αν­θρωπο­κε­ντρι­κή θε­ώ­ρη­ση του κοι­νω­νι­κού γί­γνε­σθαι που θέ­λει τα μέ­λη του αυ­τόνο­μα στοι­χεί­α της πα­ρα­γω­γής και της κα­τα­νά­λω­σης, με ε­νερ­γό α­το­μι­κό­τη­τα σε σχέ­ση τό­σο με το σύ­νο­λο της κοι­νω­νι­κής δια­δι­κα­σί­ας ό­σο και με το κρά­τος. Κο­ρυ­φαί­α εκ­δή­λω­ση της α­το­μι­κό­τη­τας αυ­τής, υ­πό τις συ­γκε­κρι­μέ­νες ι­στο­ρικές συν­θή­κες της ελ­λη­νι­κής κοι­νω­νί­ας, α­πο­τέ­λε­σε η α­διά­κο­πη πο­λι­τι­κή χειρα­φέ­τη­ση και αυ­το­νο­μί­α των με­λών της στο πλαί­σιο των θε­σμών με τους ο­ποί­ους συ­νυ­πήρ­ξαν καθ'ό­λη την τουρ­κο­κρα­τία.14

Ω­στε, ο ελ­λη­νι­σμός βιώ­νο­ντας ως το τέ­λος το πε­ρι­βάλ­λον ε­νός αν­θρω­ποκε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος δε δι­ήλ­θε α­πό την Α­να­γέν­νη­ση. Η τε­λευ­ταί­α υπο­νο­εί μια συ­γκε­κρι­μέ­νη δια­δι­κα­σί­α α­πό­σει­σης του φε­ου­δα­λι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος με ό­τι αυ­τό συ­νε­πά­γε­ται για την προ­σέγ­γι­ση της γνώ­σης, της κοι­νωνί­ας και του πο­λι­τι­σμού.15 Το πρό­ταγ­μα της Α­να­γέν­νη­σης και του Δια­φω­τισμού α­φο­ρού­σε ωστό­σο την ελ­λη­νι­κή κοι­νω­νί­α ως διά­στα­σηκο­σμο­πο­λι­τειακής πα­λιγ­γε­νε­σί­ας, εθνι­κής και πνευ­μα­τι­κής α­να­σύ­ντα­ξης και προ­σαρ­μο­γής στο νέ­ο κο­σμο­συ­στη­μι­κό πε­ρι­βάλ­λον. Τού­το δεν υ­πο­νο­εί σε κα­μί­α πε­ρί­πτω­ση την α­παλ­λο­τρί­ω­ση του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στη­μι­κού κε­κτη­μέ­νου υ­πέρ του εθνο­κε­ντρι­κού προ­τάγ­μα­τος.16

Β.Τα θεμέλια του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και η ενότητα του ελληνικού κοσμοσυστήματος

1.Η δια­πί­στω­ση αυ­τή, κα­θό­λου αυ­το­νό­η­τη για τη νε­ό­τε­ρη ε­πι­στή­μη και μά­λι­στα ως προς τις ε­πι­πτώ­σεις της, α­πο­κτά ξε­χω­ρι­στή ση­μα­σί­α κα­θό­σον προ­σεγ­γί­ζει το φαι­νό­με­νο της δυ­τι­κο-ευ­ρω­πα­ϊ­κής Α­να­γέν­νη­σης, τη σχέ­ση του με τον ελλη­νι­σμό ό­σο και την ί­δια την ελ­λη­νι­κή ε­ξέ­λι­ξη κα­τά την τουρ­κο­κρα­τί­α και έως τις μέ­ρες μας υ­πό μια δια­με­τρι­κά α­ντί­θε­τη α­πό την κα­θε­στι­κυ­ί­α σκο­πιά.Πράγ­μα­τι, πα­ρα­μέ­νο­ντας στην ε­ξω­τε­ρι­κή πε­ρί­με­τρο της σχέ­σης των εκ­προ­σώ­πων του βυ­ζα­ντι­νού αν­θρω­πι­σμού με τη δυ­τι­κο-ευ­ρω­πα­ϊ­κή α­να­γέν­νη­ση, αγνο­ή­θη­κε πλή­ρως η θε­με­λιώ­δης θέ­ση του Βυ­ζα­ντί­ου στη δια­δι­κα­σί­α με­τά­βασης της Ευ­ρώ­πης στον πο­λι­τι­σμό, με τη σφαι­ρι­κή έν­νοια του ό­ρου. Η θέ­ση αυ­τή, που α­πό μό­νη της μπο­ρεί να ε­ξη­γή­σει και την ε­πα­νευ­δο­κί­μη­ση των ελ­λη­νι­κών γραμ­μά­των στη δυ­τι­κή Ευ­ρώ­πη,17 ε­στιά­ζε­ται ου­σια­στι­κά στο γε­γο­νός της με­τα­κέ­νω­σης της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, του συ­στή­μα­τος και του πνεύ­μα­τος του ανθρω­πο­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος στη Δύ­ση. Δύ­ο ση­μα­ντι­κές στιγ­μές ε­πιβάλ­λε­ται να συ­γκρα­τή­σου­με ως προς αυ­τό: τις σταυ­ρο­φο­ρί­ες, που έ­φε­ραν για πρώ­τη φο­ρά, κα­τά τρό­πο μα­ζι­κό, σε ε­πα­φή ευ­ρύ­τα­τα κοι­νω­νι­κά στρώ­μα­τα δου­λοπα­ροί­κων και την ευ­γέ­νεια της δυ­τι­κής φε­ου­δαρ­χί­ας με τη βυ­ζα­ντι­νή κοι­νωνί­α. Την ε­πάνοδο στο προσκήνιο των ι­τα­λι­κών πό­λε­ων που ω­στό­σο δε θα πά­ψουν να α­πο­τε­λούν μέ­ρος της βυ­ζα­ντι­νής κο­σμο­συ­στη­μι­κής εν­δο­χώ­ρας και ι­δί­ως να κυ­ριαρ­χού­νται α­πό τη λο­γι­κή του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος (των πό­λε­ων κ.λ.π.). Η α­να­τρο­πή της οι­κο­νο­μι­κο-πο­λι­τι­κής ι­σορ­ρο­πί­ας στο πλαί­σιο αυ­τό υ­πέρ της βυ­ζα­ντι­νής Ι­τα­λί­ας θα με­τα­βά­λει πολ­λά α­πό τα πο­λι­τεια­κά της μορ­φώμα­τα σε διαύ­λους του πνεύ­μα­τος και της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας της χρη­μα­τι­στι­κής προς τη φε­ου­δα­λι­κή Ευ­ρώ­πη. Αυ­τή ακρι­βώς η διάρ­ρη­ξη της δυ­τι­κο-ευ­ρω­πα­ϊκής φε­ου­δαρ­χί­ας και η στα­δια­κή εί­σο­δος της ευ­ρω­πα­ϊ­κής η­πεί­ρου στην επο­χή της χρη­μα­τι­στι­κής οι­κο­νο­μί­ας, θα α­νοί­ξει το δρό­μο στην πνευ­μα­τι­κή περιέρ­γεια και στην α­νά­γκη της γνώ­σης, τε­λι­κά στην υ­ιο­θέ­τη­ση θε­με­λιω­δών θεσμών, που βί­ω­νε μέ­χρι τό­τε η ελ­λη­νι­κή κοι­νω­νί­α (το συ­ντε­χνια­κό σύ­στη­μα, η αυ­το­διοί­κη­ση, το κρά­τος, το πα­νε­πι­στή­μιο κ.α.) αλλά και στη διείσ­δυ­ση της ελλη­νι­κής κλασ­σι­κής παι­δεί­ας και του ελ­λη­νι­κού πο­λι­τι­σμού στο σύ­νο­λό του.18

Ω­στό­σο, αν και το α­να­γεν­νη­σια­κό τό­ξο έ­χει, ό­πως εί­δα­με, α­φε­τη­ρί­α τον 9ο βυ­ζα­ντι­νό αιώ­να, που θα διέλ­θει διά της Κων­στα­ντι­νου­πό­λε­ως και του Μυστρά στην Ι­τα­λί­α, και θε­μέ­λιο τη βυ­ζα­ντι­νή οι­κου­με­νι­κή κο­σμο­πο­λι­τεια­κή διά­στα­ση του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος, το ευρω­πα­ϊ­κό σύ­στη­μα θα α­κολου­θή­σει τε­λι­κά την πο­λυ­κε­ντρι­κή λο­γι­κή της ι­διω­τι­κής φε­ου­δαρ­χί­ας α­πό την ο­ποί­α θα προ­κύ­ψουν οι λα­οί και τα πο­λι­τεια­κά τους μορ­φώ­μα­τα. Θα εί­ναι με άλ­λα λό­για, κρα­το­κε­ντρι­κό και ό­χι το οι­κου­με­νικόπου το εμ­βο­λί­α­σε.Θα προ­σι­διά­ζει ε­πο­μέ­νως στο α­ντί­στοι­χο του κο­σμο­συστή­μα­τος των πό­λε­ων-κρα­τών της ελ­λη­νι­κής αρ­χαιό­τη­τας κι όχι προς το κοσμοπολιτειακό Βυζάντιο. Αυ­τή α­κρι­βώς η θεμε­λιώ­δης α­να­λο­γί­α με­τα­ξύ του ελ­λη­νι­κού και του ευ­ρω­πα­ϊ­κού κρα­το­κε­ντρικού κο­σμο­συ­στή­μα­τος ε­ξη­γεί τό­σο την εκ­πλή­σου­σα ε­γκόλ­πω­ση και στα­διο­δρομί­α του κλα­σι­κού ελ­λη­νι­κού πο­λι­τι­σμού στη νε­α­ρή Ευρώ­πη ό­σο, εν μέ­ρει, και την αύ­ξου­σα ε­πι­φυ­λα­κτι­κό­τη­τα ή δυ­σπι­στί­α της τε­λευ­ταί­ας κα­τέ­να­ντι του βυ­ζα­ντι­νού οι­κου­με­νι­κού συ­στή­μα­τος. Η στρο­φή ω­στό­σο προς την κρα­το­κε­ντρι­κή αρ­χαιό­τη­τα θα συ­ντε­λε­στεί πο­λύ αρ­γό­τε­ρα ό­ταν το οικου­με­νι­κό και κοσμο­πο­λι­τεια­κό Βυ­ζά­ντιο θα ε­κλεί­ψει και μα­ζί του η άρ­χου­σα δυ­να­μι­κή της κο­σμο­συ­στη­μι­κής αυ­τής εκ­δο­χής. Διό­τι αρ­χι­κά στην εκ­δο­χή αυ­τή θα προσ­δεθεί,όπως είδαμε, ο ευ­ρω­πα­ϊ­κός κό­σμος που ε­ξήρ­χε­το α­πό το δε­σπο­τι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα, η ο­ποί­α ε­πι­πλέ­ον λει­τουρ­γού­σε ως σημείο αναφοράς.19 Η εγκόλπωση των ελ­λη­νι­κών γραμ­μά­των δεν α­ναι­ρεί το γε­γο­νός αυ­τό αν και κα­τά την ε­πό­με­νη πε­ρί­ο­δο θα παί­ξουν έ­ναν καί­ριο ρό­λο για τη συ­γκρό­τη­ση της κρα­το­κε­ντρι­κής λο­γι­κής του αν­θρω­πο­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος (χρη­μα­τι­στι­κή, ι­δε­ο­λο­γί­α, α­ξί­ες, σύ­στη­μα κ.λ.π.). Α­πό το άλ­λο μέ­ρος, η ά­λω­ση του Βυ­ζα­ντί­ου κα­θώς θα συ­νο­δευθεί με τη μετα­τό­πι­ση της δυ­να­μι­κής του συ­στή­μα­τος προς δυ­σμάς, στην Ι­τα­λί­α των πό­λε­ων, αν και δεν θα ση­μά­νει καθ'ε­αυ­τή την υ­πέρ­βα­ση του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στή­ματος (πό­λεις, κ.α.), θα ο­δη­γή­σει αφε­νός, στην ε­θνο­λο­γι­κή με­τα­τό­πι­ση του κέ­ντρου βά­ρους πέ­ραν των ζω­τι­κών ε­στιών των ελ­λη­νι­κών κοι­νω­νιών και α­φε­τέ­ρου, στην ε­νί­σχυ­ση της κρα­το­κε­ντρι­κής προ­ο­πτι­κής της ευ­ρω­πα­ϊ­κής η­πεί­ρου. Ωστε η συ­μπό­ρευ­ση προς το οι­κου­με­νι­κό αν­θρω­πο­κε­ντρι­κό σύ­στη­μα δε θα εμποδι­στεί α­πό τη σύ­γκρου­ση που πυ­ρο­δό­τη­σε η βί­αι­η πα­ρέμ­βα­ση λε­η­λα­τι­κού τύ­που20 της ι­διω­τι­κής φε­ου­δαρ­χί­ας στον πυ­ρή­να του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στήμα­τος,μολονότι η τελευταία υ­πο­κι­νή­θη­κε, ως έ­να βαθ­μό, α­πό την ε­σω­τε­ρι­κή α­να­διά­τα­ξη της ισορ­ρο­πί­ας υ­πέρ του ι­τα­λι­κού βυ­ζα­ντί­ου. Η α­πόρ­ρι­ψη σε βαθ­μό θυ­μι­κής απλούστευ­σης του Βυ­ζα­ντί­ου, που θα συ­ντε­λε­στεί αρ­γό­τε­ρα, πρέ­πει να α­πο­δο­θεί πρωταρχικά στον α­πό­η­χο της σύ­γκρου­σης των δύ­ο κό­σμων, του δε­σπο­τι­κού (ιδιω­τικής και κρα­τι­κής φε­ου­δαρ­χί­ας) και του αν­θρω­πο­κε­ντρι­κού που ι­δε­ο­λο­γι­κά και πο­λι­τι­σμι­κά συμ­βό­λι­ζαν ο "κα­θο­λι­κι­σμός" και η "ορ­θο­δο­ξί­α" α­ντι­στοί­χως. Και α­σφαλώς να συνεκτιμηθεί εν συδυασμώ προς τη στρο­φή της δυ­τι­κής Ευ­ρώ­πης προς το κρα­τοκε­ντρι­κό πρό­τυ­πο που αν και α­ντλού­σε τις πη­γές του α­πό το πρώ­το α­να­ζη­τούσε να οι­κο­δο­μή­σει την ταυ­τό­τη­τά του σε σχέ­ση με αυ­τό και μά­λι­στα να το διαδε­χτεί.

2.Ε­χει εν­δια­φέ­ρον, α­πό την ά­πο­ψη αυ­τή, να ε­πι­ση­μαν­θούν ο­ρι­σμέ­νες πτυ­χές της ι­δε­ο­λο­γι­κο-πο­λι­τι­κής λει­τουρ­γί­ας της χρι­στια­νι­κής εκ­κλη­σί­ας. Η καθο­λι­κή εκ­κλη­σί­α, α­κρι­βώς διό­τι η ζω­τι­κή της πε­ριο­χή πε­ρι­ήλ­θε στη φε­ου­δαρχί­α, υ­ιο­θέ­τη­σε έ­να ε­ξου­σια­στι­κό σχή­μα και πρα­κτι­κές ο­λο­κλη­ρω­τι­κές, που την το­πο­θε­τούν α­νά­με­σα στην κρα­τι­κή φε­ου­δαρ­χί­α, η ο­ποί­α προ­σι­διά­ζει στο ανα­το­λι­κού ή α­σια­τι­κού τύ­που δε­σπο­τι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα, και στην ευ­ρω­πα­ϊ­κή ι­διω­τι­κή φε­ου­δαρ­χί­α. Εί­χε ε­πο­μέ­νως κά­θε λό­γο και δυ­να­τό­τη­τα να λει­τουρ­γή­σει ως το ι­δε­ο­λο­γι­κό ό­χη­μα του φε­ου­δα­λι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος. Η βυ­ζα­ντινή εκ­κλη­σί­α, α­ντι­θέ­τως, υ­πο­χρε­ώ­θη­κε να προ­σαρ­μο­στεί εξαρχής στη λο­γική του αν­θρω­πο­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος, σε ό­λες του τις δια­στά­σεις: στο συ­γκε­ντρω­τι­κό, κο­σμι­κό και ορ­θο­λο­γι­κό κο­σμο­πο­λι­τεια­κό κρά­τος,21 στο κοι­νω­νι­κό (αν­θρω­πο­κε­ντρι­σμός, α­το­μι­κό­τη­τα, πραγ­μα­τι­κές ε­λευ­θε­ρί­ες, εικό­να του αν­θρώ­που) πνεύ­μα της χρη­μα­τι­στι­κής οι­κο­νο­μί­ας, στο ορ­γα­νω­τι­κό δημο­κρα­τι­κό κε­κτη­μέ­νο του συ­στή­μα­τος των πό­λε­ων22, στις αν­θρω­πο­λογι­κές προ­σεγ­γί­σεις της φι­λο­σο­φού­σης ελ­λη­νι­κής α­να­το­λής και της ελ­λη­νικής παι­δεί­ας.23

Α­νε­ξαρ­τή­τως του γε­γο­νό­τος ό­τι η ου­σί­α της διά­στα­σης και της σύ­γκρουσης με την κα­θο­λι­κή εκ­κλη­σί­α βρί­σκε­ται ε­δώ και ό­χι στο δογ­μα­τι­κό πε­δί­ο, που λει­τούρ­γη­σε ως πρό­σχη­μα, έ­να εί­ναι βέ­βαιο. Ο ε­γκλι­μα­τι­σμός της χρι­στια­νι­κής θρη­σκεί­ας, μιας κατ'ε­ξο­χήν δε­σπο­τι­κής πα­ρα­μέ­τρου του "α­σια­τι­κού" προ­τάγ­μα­τος, στις αν­θρω­πο­κε­ντρι­κές προ­σλή­ψεις του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος - το πνεύ­μα της ορ­θο­δο­ξί­ας - που θα ε­πι­στε­γα­στεί με τη νί­κη της ει­κονο­λα­τρί­ας τον 8ο και 9ο αιώ­να, θα συ­μπλεύ­σουν, κα­τά την πρώ­τη φά­ση του βυ­ζαντι­νού αν­θρω­πι­σμού, με μιαν αυ­το­τε­λή ε­πα­νά­καμ­ψη της ελ­λη­νι­κής παι­δεί­ας. Το κο­σμι­κό κρά­τος24 θα παί­ξει έ­να ρό­λο κα­τα­λύ­τη προς την κα­τεύ­θυν­ση αυτή, ο ο­ποί­ος όμως δεν θα α­πο­τρέ­ψει τε­λι­κά την α­νά­δει­ξη του με­γά­λου δυ­ϊ­σμού με­τα­ξύ της οι­κου­με­νι­κής ορ­θο­δο­ξί­ας και τουοι­κου­με­νι­κού ελ­λη­νι­σμού. Ο δυ­ϊ­σμός αυ­τός, που θα τρο­φο­δο­τη­θεί α­πό τη σύ­γκρου­ση με τη "Δύ­ση", θα α­πο­τελέ­σει το θε­μέ­λιο των ε­ξε­λί­ξε­ων στο πλαί­σιο του νε­ό­τε­ρου ελ­λη­νι­σμού. Ο βυ­ζα­ντι­νός αν­θρω­πι­σμός θα ε­πι­λέ­ξει, α­να­πό­φευ­κτα τον ελ­λη­νι­σμό, χρε­ώ­νοντας το τί­μη­μα της σω­τη­ρί­ας του στην ορ­θό­δο­ξη εκ­κλη­σί­α, ε­νώ η εκ­κλη­σί­α θα θυ­σιά­σει τον ελ­λη­νι­σμό προ­κρί­νο­ντας τη συμ­μα­χί­α της με το ο­θω­μα­νι­κό Ι­σλάμ25 προ­κει­μέ­νου να α­ντι­σταθ­μί­σει την πο­λι­τι­κή κά­λυ­ψη που της παρεί­χε άλ­λο­τε η βυ­ζα­ντι­νή κο­σμο­πο­λι­τεί­α απέναντι στην παπική εκκλησία.

Παρ'όλ'αυ­τά, ό­πως και αρ­γό­τε­ρα κα­τά την τουρ­κο­κρα­τί­α, η σύ­γκρου­ση της ορ­θο­δοξί­ας με τον ελ­λη­νι­κό αν­θρω­πι­σμό, δη­λα­δή με την αν­θρω­πο­κε­ντρι­κή προ­σέγ­γιση του κό­σμου, δεν θα εί­ναι βί­αι­η ό­πως στη "Δύ­ση". Η ε­πά­νο­δος του ελ­λη­νι­κού αν­θρω­πι­σμού στο τουρ­κο­κρα­τού­με­νο και υ­πό τη δε­σπό­ζου­σα ι­δε­ο­λο­γι­κή πα­ρουσί­α της ορ­θο­δο­ξί­ας ελ­λη­νι­κό έ­δα­φος δεν θα συ­να­ντή­σει α­νυ­πέρ­βλη­τα ε­μπό­δια. Α­κρι­βώς διό­τι η ελ­λη­νι­κή εκ­κλη­σί­α θα ε­ξα­κο­λου­θή­σει να βιώ­νει τις φι­λε­λεύ­θε­ρες κα­τα­βο­λές και να κι­νεί­ται υ­πό τη στέ­γη των δυ­νά­με­ων της χρη­μα­τι­στι­κής οικονομίας και ευ­ρύ­τε­ρα του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος.Στη "Δύ­ση", η σύ­γκρουση σε ό­λα τα ε­πί­πε­δα (με­τα­ξύ των κο­σμι­κών δυ­νά­με­ων, στο ε­σω­τε­ρι­κό της εκ­κλη­σί­ας αλ­λά και των κο­σμι­κών δυ­νά­με­ων με την εκ­κλη­σί­α), υ­πα­γο­ρεύθηκε σταθερά α­πό την α­ντι­πα­ρά­θε­ση δύ­ο κο­σμο­συ­στη­μι­κών πα­ρα­μέ­τρων: της δε­σπο­τι­κής με την ανθρω­πο­κε­ντρι­κή, η ο­ποί­α ό­φει­λε να με­τα­θέ­σει την εκ­κλη­σί­α ο­πωσ­δή­πο­τε στο θρη­σκευ­τι­κό της πε­δί­ο προ­κει­μέ­νου να α­να­πτυ­χθεί.

Α­πό το άλ­λο μέ­ρος, η φυ­γή του βυ­ζα­ντι­νού αν­θρω­πι­σμού στη "Δύ­ση" και ου­σιω­δώς στην ι­τα­λι­κή πε­ριο­χή του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος, δεν θα συμ­βάλ­λει α­πλώς στην Α­να­γέν­νη­σή της. Θα δη­μιουρ­γή­σει συγ­χρό­νως τη γέ­φυ­ρα με την ο­ποί­α θα δια­σφα­λι­σθεί η α­διά­κο­πη συ­νέ­χεια του ελ­λη­νι­κού αν­θρω­πι­σμού. Με την έν­νοια ό­τι θα α­πο­τε­λέ­σει πιά μια ε­νιαί­α, συ­μπλέ­ου­σα, πα­γκό­σμια συ­νι­στώ­σα του πο­λι­τι­σμού, που θα ε­πι­τα­χύ­νει και τις ε­σω­τε­ρι­κές ε­ξε­λί­ξεις στην ελ­λη­νι­κή κοι­νω­νί­α για να ο­δη­γηθεί τε­λι­κά στην έ­ξαρ­ση του 18ου και του 19ου αιώνα.

Με την επισήμανση αυ­τή, υ­πο­γραμ­μί­ζουμε ό­τι κα­τά την ε­ξέ­λι­ξη της ελ­λη­νικής κοι­νω­νί­ας α­πό το Βυ­ζά­ντιο μέ­χρι τον 19ο αιώ­να δεν ση­μειώ­νε­ται πνευ­μα­τικό ή πο­λι­τι­στι­κό κε­νό ή ρήγ­μα, α­κρι­βώς διό­τι δεν δη­μιουρ­γείται κοι­νωνι­κο-οι­κο­νο­μι­κό ή πο­λι­τι­κό ρήγ­μα. Α­νε­ξαρ­τή­τως των συ­νε­πειών που εί­χε η ανά­δει­ξη του ευ­ρω­πα­ϊ­κού εθνοκρατικού συ­στή­μα­τος για την εν γέ­νει θέ­ση του ελ­λη­νι­σμού στον σύγ­χρο­νο κό­σμο, η πρό­σλη­ψη του ελ­λη­νι­κού κλα­σι­κού πολι­τι­σμού από τη δυ­τι­κή Ευ­ρώ­πη λει­τούρ­γη­σε συ­μπλη­ρω­μα­τι­κά για την ελ­λη­νική πνευ­μα­τι­κή ε­ξέ­λι­ξη. Ω­στε, ηελ­λη­νι­κή πνευ­μα­τι­κή α­πο­γεί­ω­ση του 18ου και του 19ου αιώ­να - και ό­χι ο νε­ο­ελ­λη­νι­κός "δια­φω­τι­σμός", ό­πως ε­σφαλ­μέ­να α­πο­καλεί­ται - θα ση­μειω­θεί μέ­σα α­πό μια αυ­το­τε­λή και α­διά­κο­πη πο­ρεί­α, ά­σχε­τη με τη φε­ου­δα­λι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα και χω­ρίς η ελ­λη­νι­κή κοι­νω­νί­α να θη­τεύ­σει στην Α­να­γέν­νη­ση. Πρό­κει­ται με α­πλά λό­για για μια νέα α­πο­γεί­ω­ση, που αν και συ­νυ­φαί­νε­ται  δια­λε­κτι­κά με το δυ­τι­κο-ευ­ρω­πα­ϊκό Δια­φω­τι­σμό, συν­δέ­ε­ται οργανικά με τις ε­πι­πτώ­σεις της Α­λω­σης, α­ντα­να­κλά το α­πο­τέ­λε­σμα μιας δια­λε­κτι­κής ι­στο­ρι­κής ε­ξέ­λι­ξης του ελ­λη­νι­σμού χω­ρίς ρή­ξεις και πα­ρα­δρο­μές,με ευ­θεία και α­διά­κοπη αναφορά στο ελ­ληνι­κό προ­η­γού­με­νο του βυ­ζα­ντι­νού αν­θρω­πι­σμού. Ομως,σε α­ντί­θε­ση με το α­νά­λο­γο της ελ­λη­νι­κής α­πο­γεί­ω­σης με­τά τη ρω­μα­ϊ­κή κα­τά­κτη­ση, τη φο­ρά αυ­τή θα κι­νη­τοποι­η­θεί η ευ­ρω­πα­ϊ­κή ε­ξέ­λι­ξη που θα αρθρώσει τη δια­δι­κα­σί­α συγκρό­τη­σης της τρί­της τυ­πο­λο­γι­κής διά­στα­σης του αν­θρω­πο­κε­ντρι­κού κο­σμοσυ­στή­μα­τος, πά­νω στα θε­μέ­λια και ως προ­έ­κτα­ση του ελ­λη­νι­κού συ­στή­μα­τος στη μεί­ζο­να κλί­μα­κα.

3. Πράγ­μα­τι, η πε­ρί­ο­δος που α­κο­λου­θεί την Α­λω­ση, μο­λο­νό­τι θα συ­μπέ­σει με μια α­ξιό­λο­γη κάμ­ψη της ελ­λη­νι­κής κοι­νω­νί­ας σε ό­λα τα ε­πί­πε­δα, ο ελ­λη­νι­σμός δεν παύ­ει να δια­τη­ρεί μια πε­ρί­ο­πτη θέ­ση στην οι­κο­νο­μι­κή, κοι­νω­νι­κή, πολι­τι­στι­κή και πνευ­μα­τι­κή ζω­ή της ευ­ρω­πα­ϊ­κής η­πεί­ρου και της με­σο­γεια­κής λε­κά­νης.Την πε­ρί­ο­δο αυ­τή θα ο­λο­κλη­ρω­θεί ο ρό­λος των βυ­ζα­ντι­νών αν­θρω­πι­στών στη δυ­τι­κο-ευ­ρω­πα­ϊ­κή α­να­γέν­νη­ση των ο­ποί­ων οι ε­πί­γο­νοι ε­ξα­κο­λου­θούν να κά­νουν αι­σθη­τή την πα­ρου­σί­α τους και κα­τά τον 16ο αιώ­να. Κατ'αυ­τήν άλ­λω­στε την πε­ρί­ο­δο θα ση­μειω­θεί και η α­να­γκαί­α ζύ­μω­ση και προ­ε­τοι­μα­σί­α για τη με­τά­βα­ση στο νε­ο­ελ­λη­νι­κό αν­θρω­πι­σμό.26

Η εκκλη­σί­α, γύ­ρω α­πό την ο­ποί­α θα συ­γκε­ντρω­θούν λό­γιοι και μέ­λη της αστι­κής τά­ξης, θα ε­ξα­κο­λου­θή­σει να παί­ζει έ­να δε­σπό­ζο­ντα ρό­λο στα ο­θω­μα­νι­κά και στα ευ­ρω­πα­ϊ­κά πράγ­μα­τα. Καί­ριος, αν ό­χι και­ριό­τε­ρος α­πό ό­τι στο πα­ρελ­θόν, θα α­πο­δει­χτεί ο ρό­λος της και στην πο­λι­τι­κή, πνευ­μα­τι­κή και πο­λι­τι­στι­κή ζω­ή των ορ­θο­δό­ξων λα­ών της ο­θω­μα­νι­κής αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Ση­μα­ντι­κός υ­πήρ­ξε ε­πί­σης ο ρό­λος των ελ­λή­νων πνευ­μα­τι­κών αν­θρώ­πων και της ελ­λη­νι­κής εκ­κλησί­ας στη ρω­σι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα: για τη συ­γκρό­τη­ση και τη με­ταρ­ρύθ­μι­ση της ρω­σι­κής εκ­κλη­σί­ας για την πνευ­μα­τι­κή α­νά­πτυ­ξη του ρω­σι­κού λα­ού κα­θώς και για τη σφυ­ρη­λά­τη­ση της ε­θνι­κής συ­νεί­δη­σης και της ε­νό­τη­τάς του.Την πε­ρί­ο­δο αυ­τή θα ση­μειω­θεί η πα­ρέμ­βα­ση του Οι­κου­με­νι­κού Πα­τριαρ­χεί­ου στα δυ­τι­κο-ευ­ρω­πα­ϊ­κά εκ­κλη­σια­στι­κά πράγ­μα­τα, με α­φορ­μή το σχί­σμα της κα­θολι­κής εκ­κλη­σί­ας, που αν και θα δια­κο­πεί βιαί­ως, κα­νέ­νας πια δεν α­γνο­εί το ακρι­βές της πε­ριε­χό­με­νο και τη ση­μα­σί­α της.Α­πό την αρ­χή της Α­λω­σης ο ρό­λος του ελ­λη­νι­σμού στα πο­λι­τι­κά - ε­σω­τε­ρι­κά και διε­θνή - πράγ­μα­τα του ο­θω­μα­νι­κού συ­στή­μα­τος θα α­πο­δει­χτεί κομ­βι­κός. Στα­διακά ο ρό­λος αυ­τός θα διευ­ρυν­θεί και το κυ­ριό­τε­ρο θα θε­σμο­θε­τη­θεί σε πολ­λές πε­ριο­χές ή δρά­σεις του ο­θω­μα­νι­κού κρά­τους. Στο πλαί­σιο αυ­τό εγ­γρά­φε­ται ως ση­μαί­νου­σα η συμ­βο­λή της ελ­λη­νι­κής άρ­χου­σας τά­ξης για το τε­λι­κό πε­ριε­χό­με­νο του "συμ­βι­βα­σμού" α­νά­με­σα στο ελ­λη­νι­κό και στο δε­σπο­τι­κό κο­σμο­σύστη­μα αλ­λά και για την πρό­σλη­ψη α­πό το δεύ­τε­ρο θε­με­λιω­δών πα­ρα­μέ­τρων της ελ­λη­νο-βυ­ζα­ντι­νής και κατ'ε­πέ­κτα­ση της δυ­τι­κο-ευ­ρω­πα­ϊ­κής έν­νο­μης τά­ξης (του δι­καί­ου, των θε­σμών κ.λ.π.). Προ­στί­θε­ται ε­πί­σης η βα­θιά ε­πί­δρα­ση που θα α­σκή­σει καθ'ό­λη την πε­ρί­ο­δο της τουρ­κο­κρα­τί­ας ο ελ­λη­νι­σμός στις υ­πό διαμόρ­φω­ση κοι­νω­νί­ες του ο­θω­μα­νι­κού κρά­τους: των τούρ­κων, κυ­ρί­ως ό­μως των χρι­στια­νών οι ο­ποί­ες κυ­ριο­λε­κτι­κά ε­ντάσ­σο­νται στην ελ­λη­νι­κή πο­λι­τι­σμι­κή ζώ­νη, μέ­σω της ορ­θο­δο­ξί­ας (τέ­χνη, σύ­στη­μα α­ξιών, τρό­πος ζω­ής κ.λ.π.), της ελ­ληνι­κής άρ­χου­σας (α­στι­κής κ.λ.π.) τά­ξης, του ελ­λη­νι­κού εκ­παι­δευ­τι­κού συ­στή­ματος27 και του πνευ­μα­τι­κού κι­νή­μα­τος του ελ­λη­νι­κού αν­θρω­πι­σμού.

Ο πο­λυ­σή­μα­ντος οι­κο­νο­μι­κός, πο­λι­τι­στι­κός και πνευ­μα­τι­κός ρό­λος των ελ­λη­νι­κών πα­ροι­κιών και μά­λι­στα των ελ­λη­νι­κών χω­ρών (η Χί­ος, η Κρή­τη, τα Επτά­νη­σα κ.λ.π.) που ει­σήλ­θαν κα­θυ­στε­ρη­μέ­να ή ου­δό­λως στο ο­θω­μα­νι­κό σύ­στημα, α­νή­κει σε ση­μα­ντι­κό βαθ­μό ή­δη στην ί­δια αυ­τή πε­ρί­ο­δο. Η πνευ­μα­τι­κή πα­ραγω­γή και ι­δί­ως η ακ­μή και η α­κτι­νο­βο­λί­α της ελ­λη­νι­κής τέ­χνης και λο­γο­τεχνί­ας με­τά την Α­λω­ση δεν α­ντι­κα­τρο­πτί­ζε­ται μο­νο­σή­μα­ντα σε κά­ποια ο­νό­ματα ό­πως του Θε­ο­το­κό­που­λου, του Θε­ο­φά­νη και πολ­λών άλ­λων της κρη­τι­κής ή ε­πτα­νη­σια­κής σχο­λής αλ­λά σε μια διά­χυ­τη πραγ­μα­τι­κό­τη­τα που χα­ρα­κτη­ρί­ζει το σύ­νο­λο της ελ­λη­νι­κής κοι­νω­νί­ας. Η κα­τα­λυ­τι­κή ε­πί­δρα­ση της ελ­λη­νι­κής τέχνης στο τουρ­κι­κό ι­σλάμ ή στη σλα­βι­κή ορ­θο­δο­ξί­α κα­τα­γρά­φε­ται α­πό την πρώτη προ­πα­ντός πε­ρί­ο­δο με­τά την Α­λω­ση, ό­πως και η ε­δραί­ω­ση του ελ­λη­νι­κού στοι­χεί­ου στο η­γε­τι­κό και ει­δι­κό­τε­ρα στο πο­λι­τι­κό και εκ­κλη­σια­στι­κό πε­ριβάλ­λον της Ρω­σί­ας. Αλ­λω­στε, το πλή­θος των κει­μέ­νων της ελ­λη­νι­κής γραμ­ματεί­ας που α­να­πα­ρά­γο­νται και κυ­κλο­φο­ρούν κα­τά την πρώ­τη πε­ρί­ο­δο με­τά την Αλω­ση δεν α­φή­νουν κα­μί­α αμ­φι­βο­λί­α ό­τι συ­ντρέ­χει μια σα­φής πνευ­μα­τι­κή κινη­τι­κό­τη­τα η ο­ποί­α καθ'ό­λες τις εν­δεί­ξεις συ­νο­δεύ­ε­ται και με πρω­τό­τυ­πες πνευ­μα­τι­κές α­ναζητήσεις που έ­χουν να κά­μουν με τα προ­βλή­μα­τα της ε­πο­χής τους.27

Η υστέ­ρη­ση της έ­ρευ­νας για την πρώ­τη πε­ρί­ο­δο της τουρ­κο­κρα­τί­ας δεν αναι­ρεί το γε­γο­νός ό­τι ο ελ­λη­νι­σμός ε­ξα­κο­λου­θεί να δια­τη­ρεί μια πραγ­μα­τι­κή θέ­ση και στον το­μέ­α της οι­κο­νο­μί­ας. Πρω­ταρ­χι­κά στο πλαί­σιο της ο­θω­μα­νι­κής αυτο­κρα­το­ρί­ας. Οι φα­να­ριώ­τες μο­νο­πω­λούν α­πό τό­τε το ε­μπό­ριο στον Εύ­ξει­νο ενώ τα πλη­ρώ­μα­τα του ο­θω­μα­νι­κού στό­λου εί­ναι κυ­ρί­ως ελ­λη­νι­κά, γε­γο­νός που ε­πι­βε­βαιώ­νει ό­τι οι ελ­λη­νι­κοί πλη­θυ­σμοί ε­ξα­κο­λου­θούν να δια­τη­ρούν μια ι­σχυ­ρή ε­πα­φή με τις δρα­στη­ριό­τη­τες που συ­νά­πτο­νται με τη θά­λασ­σα. Αλ­λω­στε η ναυ­πη­γι­κή στη Με­σό­γειο εί­τε ως ε­πι­χει­ρη­σια­κός κλά­δος εί­τε ως τέ­χνη δεν έ­πα­ψε μέ­χρι τους νε­ό­τε­ρους χρό­νους να ε­λέγ­χε­ται σε ση­μα­ντι­κό βαθ­μό από το ελ­λη­νι­κό στοι­χεί­ο.

Το προ­η­γού­με­νο α­κρι­βώς αυ­τό, της δια­τή­ρη­σης μιας ση­μαί­νου­σας θέ­σης του ελ­λη­νι­σμού και με­τά την Α­λω­ση, στους το­μείς της οι­κο­νο­μί­ας και μά­λιστα της χρη­μα­τι­στι­κής, του πο­λι­τι­σμού, των γραμ­μά­των και της τέ­χνης μπο­ρεί μό­νον να ε­ξη­γή­σει την ε­πα­νά­καμ­ψή του α­πό τα τέ­λη του 17ου και ι­δί­ως την εκπλήτ­του­σα α­πο­γεί­ω­ση του 18ου και του 19ου αιώ­να. Γε­γο­νός ω­στό­σο που υπογραμμίζει ευ­θέ­ως τη δια­τή­ρη­ση, πά­νω α­πό κά­θε τι άλ­λο, των θε­με­λί­ων του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος και στο πλαί­σιο αυ­τό της σημαίνουσας θέ­σης των θε­σμών (του συ­στή­μα­τος των πό­λε­ων, των δια­φό­ρων οι­κο­νο­μι­κο-κοι­νω­νι­κών συσ­σω­ματώ­σε­ων κ.λ.π.)28, που συν­θέ­τουν την ι­διο­συ­στα­σί­α μιας αν­θρω­πο­κε­ντρι­κής κοι­νω­νί­ας.Με δια­φο­ρε­τι­κούς όρους τού­το με­τα­φρά­ζε­ται σε μια πο­λυ­σή­μα­ντη α­το­μι­κό­τητα και συμ­με­το­χή, συ­χνά μά­λι­στα υ­πό συν­θή­κες πο­λι­τι­κού αυ­το­καθο­ρι­σμού, στην πο­λι­τι­κή και πνευ­μα­τι­κή ζω­ή.Α­πό την ά­πο­ψη αυ­τή, έ­χει εν­δια­φέ­ρον να ε­πι­ση­μαν­θεί ό­τι κα­τά την πε­ρί­οδο που α­κο­λου­θεί την Α­λω­ση θα ο­λο­κλη­ρω­θεί η προ­σαρ­μο­γή του μο­να­δι­κού σε νο­η­μα­τι­κές "ε­πε­ξερ­γα­σί­ες" λα­ϊ­κού στο­χα­σμού στα νέ­α δε­δο­μέ­να. Μια προ­σαρμο­γή ω­στό­σο που,η πα­ρου­σί­α της εκ­κλη­σί­ας δεν θα οδη­γή­σει στην α­πό­σπα­ση της λα­ϊ­κής κουλ­τού­ρας α­πό τις βα­θιά ελ­ληνι­κές και κο­σμι­κές της ρί­ζες.29

Αν ε­πι­χει­ρή­σου­με μια συ­γκρι­τι­κή α­να­γω­γή της ελ­λη­νι­κής πε­ρί­πτω­σης στη δυτι­κο-ευ­ρω­πα­ϊ­κή α­να­γεν­νη­σια­κή δια­δι­κα­σί­α θα δια­πι­στώ­σου­με, κα­τά τη γνώμη μας, α­βί­α­στα, ό­τι η α­να­κά­λυ­ψη και μά­λι­στα η ό­σμω­ση α­πό τους ευ­ρω­πα­ϊ­κούς λα­ούς της κοι­νω­νι­κής α­το­μι­κό­τη­τας και της πο­λι­τι­κής θα γί­νει με μεγάλη καθυστέρηση, προς τον 19ο και ως προς τα ου­σιώ­δη κα­τά τον 20ό αιώ­να.Η προ­σέγ­γι­ση της παι­δεί­ας - μέ­σω της ελ­λη­νι­κής γραμματείας - α­πό τα άρ­χο­ντα δυ­τι­κο-ευ­ρω­πα­ϊ­κά στοι­χεί­α,συμ­βαί­νει ό­ταν στον ελ­λη­νι­κή κόσμο κα­τα­γρά­φε­ται η συ­νέ­χεια μιας υ­ψη­λού δια­νο­η­τι­κού διαμετρήματος και με ι­σχυ­ρές κα­ταβο­λές, κοι­νω­νι­κο­πο­λι­τι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, σκέ­ψη και ι­δε­ο­λο­γί­α, στην ο­ποί­α συμ­με­τέ­χει, με τον έ­να ή τον άλ­λο τρό­πο, το σύ­νο­λο σχε­δόν του ελ­λη­νι­κού κοσμοσυστήματος. Η πε­ρί­πτω­ση του "κοι­νού λα­ού" στις λε­γό­με­νες κοι­νό­τη­τες (στο σύ­στημα των πό­λε­ων) αλ­λά και του δη­μο­τι­κού τρα­γου­διού εί­ναι ε­ξό­χως χα­ρα­κτη­ριστι­κές. Γι'αυ­τό και προκαλεί εύλογη απορία η σχεδόν παντελής αδιαφορία της ελληνικής ιστοριογραφίας για φαινόμενα τόσο σημαντικά για τη νεοελληνική ε­ξέ­λι­ξη και α­πο­γεί­ω­ση.

Καταλήγου­με λοι­πόν ό­τι με­τά την Α­λω­ση δεν α­να­τρέ­πο­νται τα θε­με­λιώ­δη συ­στα­τι­κά γνω­ρί­σμα­τα του ελ­λη­νι­σμού. Δεν ε­πέρ­χε­ται δια­κο­πή της οι­κονο­μι­κο-κοι­νω­νι­κής, πο­λι­τι­κής, πο­λι­τι­σμι­κής και πνευ­μα­τι­κής του συ­νέ­χειας. Η ελ­λη­νι­κή κοι­νω­νί­α θα υ­πο­στεί α­σφα­λώς ση­μα­ντι­κές α­να­προ­σαρ­μο­γές ή ανα­κα­τα­τά­ξεις σε μια ε­ξό­χως κρί­σι­μη ε­πο­χή για την πα­γκό­σμια ε­ξέ­λι­ξη, οι οποί­ες θα γί­νουν ι­διαί­τε­ρα αι­σθη­τές ι­δί­ως α­πό τον 18ο αιώ­να. Υ­πο­γραμ­μί­ζε­ται πρω­ταρ­χι­κά η α­που­σί­α ε­νός οι­κεί­ου προς την κο­σμο­συ­στη­μι­κή του υ­φή πο­λιτεια­κού ορ­γα­νι­σμού σε μια πε­ρί­ο­δο που θα αρ­χί­σει διαφαίνεται η νέα δυναμική και μάλιστα να οι­κο­δο­μεί­ται το νέ­ο ανθρωποκεντρικό κοσμοσύ­στη­μα, με θε­μέ­λιο "εκ των ων ουκ ά­νευ" το ε­θνι­κό κράτος.30

Γ.Ιδιαιτερότητες της ελληνικής απογείωσης

1. Ποιά εί­ναι ε­πο­μέ­νως τα ι­διαί­τε­ρα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της νε­ο­ελ­λη­νι­κής απογεί­ω­σης, που κα­τά συ­νειρ­μό ε­πο­νο­μά­ζε­ται νε­οελ­λη­νι­κός “δια­φω­τι­σμός”, και εστιά­ζε­ται στους 18ο και 19ο αιώ­νες;

Ε­πι­ση­μαί­νε­ται πρω­ταρ­χι­κά η α­πο­κα­τά­στα­ση της οι­κο­νο­μι­κο-κοι­νω­νι­κής ε­νό­τη­τας του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στη­μι­κού ζω­τι­κού χώ­ρου με την οι­κο­νο­μική α­να­σύ­ντα­ξη του ελ­λη­νι­σμού. Κα­τά την πε­ρί­ο­δο α­πό την Α­λω­ση ως τον 18ο αιώνα θα ολο­κλη­ρώ­σει την προ­σαρ­μο­γή και την έ­ντα­ξή του στο νέ­ο "διε­θνές" πε­ριβάλ­λον. Μια έ­ντα­ξη ε­πο­μέ­νως που θα γί­νει χω­ρίς τη συν­δρο­μή ε­νός ε­δα­φικά συ­ντε­ταγ­μέ­νου κρά­τους και μά­λι­στα ε­θνι­κού κα­τά το πρό­τυ­πο του νέ­ου κρα­το­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος.

Αν υ­πάρ­χει κά­τι που χα­ρα­κτη­ρί­ζει με συ­νέπεια και διάρ­κεια την ελ­λη­νι­κή ι­δε­ο­λο­γί­α και πρά­ξη τού­το εί­ναι η ε­που­δενί ε­γκόλ­πω­ση α­πό τον ελ­λη­νι­σμό της ε­θνι­κής προ­ο­πτι­κής του κρά­τους. Η ελ­ληνι­κή σκέ­ψη και ι­δε­ο­λο­γί­α θα πα­ρα­μεί­νει έ­ως το τέ­λος προ­ση­λω­μέ­νη στο οι­κου­με­νι­κό και κο­σμο­πο­λι­τεια­κό πρό­ταγ­μα με θε­με­λιώ­δες βά­θρο τη χρη­μα­τι­στι­κή και το πο­λυ­συ­στη­μι­κό πε­ρι­βάλ­λον της πό­λης. Το κα­θο­ρι­στι­κό γνώ­ρι­σμα της νε­ο­ελ­λη­νι­κής α­πο­γεί­ω­σης εί­ναι α­κρι­βώς αυ­τό: μο­λο­νό­τι θα α­ντλή­σει ι­κανά στοι­χεί­α α­πό το γό­νι­μο διά­λο­γο με τις πνευ­μα­τι­κές και ι­δε­ο­λο­γι­κές διεργα­σί­ες που γέν­νη­σε η εί­σο­δος στην τρί­τη τυ­πο­λο­γι­κή διά­στα­ση του αν­θρωπο­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος, του κρά­τους- έ­θνους, θα πα­ρα­μεί­νει προ­ση­λωμέ­νη στην ι­δε­ο­λο­γί­α και την πρά­ξη του ελ­λη­νι­κού οι­κου­με­νι­κού / κο­σμο­πο­λιτεια­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος, θε­ω­ρώ­ντας το σα­φώς α­νώ­τε­ρο και πά­ντως χρη­σι­μότε­ρο για τον ελ­λη­νι­σμό. Ε­χουμε ή­δη α­να­φερ­θεί αλ­λού στις ση­μαί­νου­σες δια­στά­σεις ό­σο και στις κα­τα­λυ­τι­κές ε­πι­πτώ­σεις του γε­γο­νό­τος αυ­τού για την ελ­ληνι­κή ε­ξέ­λι­ξη αλ­λά και για την ε­ρευ­νη­τι­κή συ­σχέ­τι­σή της με τις συ­να­φείς εξε­λί­ξεις στον ευ­ρύ­τε­ρο ευ­ρω­πα­ϊ­κό χώ­ρο.31

Στο ί­διο αυ­τό πλαί­σιο θα πραγ­μα­το­ποι­η­θεί η ε­πα­να­σύν­δε­ση της ελ­λη­νικής πα­ροι­κια­κής δια­σπο­ράς και του λοι­πού ελ­λη­νι­σμού με τον τουρ­κο­κρα­τού­με­νο ελ­λη­νι­κό χώ­ρο και το σπου­δαιό­τε­ρο η ε­πα­νά­καμ­ψη της ελ­λη­νι­κής ι­δεο­λο­γί­ας ως αυ­το­τε­λώς κυ­ρί­αρ­χης συ­νι­στώ­σας, η ο­ποί­α θα υ­πο­κα­τα­στή­σει σταδια­κά την ι­δε­ο­λο­γί­α της ορ­θο­δο­ξί­ας που ε­πι­κρά­τη­σε κα­τά την α­μέ­σως μετά την Α­λω­ση πε­ρί­ο­δο στον ο­θω­μα­νι­κό χώ­ρο.32 Αν και, ό­πως εί­δα­με, η ελ­λη­νική ορ­θο­δο­ξί­α θα ε­ξα­κο­λου­θή­σει και κα­τά την τουρ­κο­κρα­τί­α να δια­τη­ρεί τα ιδιώ­μα­τά της και μά­λι­στα θα με­ρι­μνή­σει, λί­γο με­τά την Α­λω­ση, για την ελ­λη­νική παι­δεί­α, η κυ­ριαρ­χί­α της ελ­λη­νι­κής ι­δε­ο­λο­γί­ας, δη­λα­δή του ελ­λη­νι­κού ανθρω­πι­σμού θα α­πο­τε­λέ­σει ση­μαί­νον γε­γο­νός για τις ε­ξε­λί­ξεις: οι­κο­νο­μικές, πνευ­μα­τι­κές, πο­λι­τι­στι­κές, ε­θνι­κές.

Στις ε­ξε­λί­ξεις αυ­τές, εγ­γρά­φε­ται και η μο­να­δι­κή για τα ευ­ρω­πα­ϊ­κά πράγμα­τα εκ­παι­δευ­τι­κή κι­νη­τι­κό­τη­τα που θα ο­δη­γή­σει στην ε­δραίωση ε­νός πλή­ρους συ­στή­μα­τος παι­δεί­ας στο σύ­νο­λο του ελ­λη­νι­κού ζω­τι­κού χώ­ρου (τη Βαλ­κα­νι­κή, τη Μι­κρα­σί­α, τον Εύ­ξει­νο Πό­ντο και τις πα­ροι­κί­ες). Ε­να σύ­στη­μα κο­σμι­κής παι­δεί­αςα­πό τη στοι­χειώ­δη μέ­χρι την πα­νε­πι­στη­μια­κή βαθ­μί­δα με κύ­ριο ό­χη­μα το πο­λι­τεια­κό κύτ­τα­ρο της πό­λης (-κοι­νό­τη­τας), ως προς ο­ρι­σμέ­νες πτυ­χές του τις πα­ρί­στριες η­γε­μο­νί­ες και ό­λως δευ­τε­ρευό­ντως την εκ­κλη­σί­α.33 Ε­πι­ση­μαί­νε­ται η ση­μα­σί­α του γε­γο­νό­τος αυ­τού, με­τα­ξύ των άλ­λων, και διό­τι κα­τά την ί­δια πε­ρί­ο­δο στη δυ­τι­κή Ευ­ρώ­πη το εκ­παι­δευτι­κό σύ­στη­μα θα πα­ρα­μεί­νει ε­ξαι­ρε­τι­κά πε­ριο­ρι­σμέ­νο κοι­νω­νι­κά και ο­πωσ­δή­πο­τε, μέ­χρι και τον 19ο αιώ­να, θα δια­τη­ρη­θεί σχε­δόν α­πο­κλει­στι­κά στα χέ­ρια της εκ­κλη­σί­ας. Πράγ­μα που ε­ξη­γεί το ε­ξί­σου πα­ρά­δο­ξο, για την ελ­λη­νι­κή ι­δεο­λο­γί­α, η εκ­κλη­σί­α, και συ­γκε­κρι­μέ­να η κα­θο­λι­κή εκ­κλη­σί­α, να ε­λέγ­χει, α­κόμη και στο κα­τώ­φλι του 21ου αιώ­να, χω­ρίς να στασιάζεται, έ­να ση­μαντι­κό­τα­το τμή­μα της ευ­ρω­πα­ϊ­κής εκ­παί­δευ­σης, συ­να­κό­λου­θα με τον κα­τα­λυτι­κό της ρό­λο σε άλ­λες πε­ριο­χές της κοι­νω­νι­κής και πο­λι­τι­κής ζω­ής (χρι­στια­νι­κά κόμ­μα­τα, πο­λυ­σή­μα­ντες κοι­νω­νι­κο-πο­λι­τι­κές λει­τουρ­γί­ες κ.λ.π.).

2. Τα α­νω­τέ­ρω ο­δη­γούν σε έ­να α­δή­ρη­το συ­μπέ­ρα­σμα: η ε­νό­τη­τα του ελ­λη­νι­κού αν­θρω­πι­σμού δεν α­φο­ρά μό­νο στη διάρ­κειααλ­λά κυ­ρί­ως στο πε­ριεχό­μενό του. Η με­τα­κέ­νω­σή του α­πό το ελ­λη­νι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα στην Ευ­ρώ­πη συν τω χρό­νω με τα θε­μέ­λια του αν­θρω­πο­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος θα λει­τουρ­γή­σει έ­τσι ώ­στε να συ­νε­χι­στεί και ο­πωσ­δή­πο­τε να ε­νι­σχυ­θεί η στα­διο­δρο­μί­α του στο πλαί­σιο της ελ­λη­νι­κής κοι­νω­νί­ας. Η προ­σαρ­μο­γή του ελ­λη­νι­σμού στο νέο κο­σμο­συ­στη­μι­κό πε­ρι­βάλ­λον που ε­δρά­ζε­ται στο ε­πι­χεί­ρη­μα του κρά­τους (κρα­το­κε­ντρι­κό) με ό­χη­μα το έ­θνος δεν θα α­να­τρέ­ψει τη θε­με­λιώ­δη οι­κου­με­νι­κή και κο­σμο­πο­λι­τεια­κή ι­διο­συ­στα­σί­α των εκ­προ­σώ­πων του νε­ο­ελ­λη­νι­κού αν­θρω­πι­σμού. Μια ι­διο­συ­στα­σί­α βα­θιά αυ­το­νο­μια­κή στο κοι­νω­νι­κό και πο­λι­τικό με πο­λι­τεια­κό ό­χη­μα κυ­ρί­ως την πό­λη.

Α­πό το άλ­λο μέ­ρος, ο ευ­ρω­πα­ϊ­κός δια­φω­τι­σμός θα ση­μά­νει την ο­λο­κλή­ρω­ση των θεμε­λί­ων μιας πο­ρεί­ας των λα­ών της δυ­τι­κής Ευ­ρώ­πης που α­πό την Α­να­γέν­νη­ση θα ο­δη­γή­σει αρ­γό­τε­ρα στη συ­γκρό­τη­ση του νέ­ου κρα­το­κε­ντρι­κού τύ­που αν­θρω­πο­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος.Η αρνη­τι­κή προ­σέγ­γι­ση α­πό τους εκ­προ­σώ­πους του νε­ο­ελ­λη­νι­κού αν­θρω­πι­σμού της προ­ο­πτι­κής αυ­τής για τον ελ­λη­νι­σμό θα πρέ­πει α­σφα­λώς να α­πο­δο­θεί στις ι­διαι­τε­ρό­τη­τες του ζω­τι­κού του χώ­ρου (ε­θνο­λο­γι­κές, πο­λι­τι­κές κ.α.) και κυρί­ως στο κο­σμο­συ­στη­μι­κό πε­ρι­βάλ­λον, που του δια­σφά­λι­ζε μια α­διαμ­φι­σβήτη­τη υ­πε­ρο­χή. Η εμ­μο­νή αυ­τή α­πο­κα­λύ­πτει ω­στό­σο τη βα­θιά συ­νεί­δη­ση ό­τι το ελλη­νι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα, παρ'ό­λες τις δυ­σκο­λί­ες της συ­μπό­ρευ­σής του με τον οθω­μα­νι­κό δε­σπο­τι­σμό, διέ­θε­τε έ­να σα­φώς συ­γκρι­τι­κό πλε­ο­νέ­κτη­μα κε­κτημέ­νων αν­θρω­πο­κε­ντρι­κής υ­φής (ε­λευ­θε­ρί­ες, θε­σμοί κ.α.) α­πέ­να­ντι στο μό­λις δια­φαι­νό­με­νο ε­θνο­κε­ντρι­κό ι­δί­ω­μα της δυ­τι­κής Ευ­ρώ­πης.

Ω­στε, για τον ελ­λη­νι­σμό, η πε­ρί­ο­δος με­τά την Α­λω­ση και μά­λι­στα η α­πο­γεί­ω­ση του 18ου και 19ου αιώ­να (και μα­ζί της ο νε­ο­ελ­λη­νι­κός αν­θρω­πι­σμός), θα απο­τε­λέ­σει α­πλώς το ε­πι­στέ­γα­σμα μιας πο­ρεί­ας με­τε­ξέ­λι­ξης του κο­σμο­συ­στή­μα­τός του αρ­χι­κά, και στη συ­νέ­χεια, α­πό τα μέ­σα πε­ρί­που του 18ου αιώ­να, προ­σαρ­μο­γής του στο νέ­ο ε­θνο­κρα­τι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα υ­πό συν­θή­κες συ­μπλη­ρω­μα­τι­κής πα­ραλλη­λί­ας. Δεν μπο­ρεί, κα­τά τη γνώ­μη μας,να α­γνο­εί­ται ό­τι το σύ­νο­λο των προ­ταγ­μάτων για την "ε­θνι­κή" πα­λιγ­γε­νε­σί­α, συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νων και ε­κεί­νων της αστι­κής τά­ξης και της δια­νό­η­σης, θα κι­νη­θούν, μέ­χρι και τη με­γά­λη Ε­πα­νά­σταση, μέ­σα στο πνεύ­μα του οι­κου­με­νι­κού και κο­σμο­πο­λι­τεια­κού κο­σμο­συ­στή­ματος, με θε­μέ­λιο το πο­λι­τεια­κό μόρ­φω­μα της πό­λης. Αλ­λω­στε, η ί­δια η με­τά­βα­ση στην ι­δε­ο­λο­γί­α και ι­δί­ως στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα του κρά­τους-έ­θνους, που θα εκ­κι­νή­σει με­τά την ου­σια­στι­κή α­πο­τυ­χί­α της Ε­πα­νά­στα­σης και τη δη­μιουρ­γί­α του νε­ο­ελ­λη­νι­κού κρα­τι­δί­ου, θα ο­λο­κλη­ρω­θεί για τον ελ­λη­νι­σμό μό­λις μέσα στον 20ό αιώ­να, κά­τω α­πό ε­ξαι­ρε­τι­κά ε­πώ­δυ­νες και μά­λι­στα τρα­γι­κές συν­θήκες.

Γ.Το τίμημα της σύγκλησης.Από τον οικουμενικό ανθρωπισμό στο προδημοκρατικό κράτος-έθνος.

Διαπιστώσαμε ό­τι η ευ­ρω­πα­ϊ­κή πε­ρί­πτω­ση εγ­γρά­φε­ται σε μια δια­δι­κα­σί­α ει­σόδου των λα­ών της ευ­ρω­πα­ϊ­κής η­πεί­ρου στον πο­λι­τι­σμό του αν­θρω­πο­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος με την οι­κο­δό­μη­ση ε­νός ση­μαί­νο­ντος κρα­το­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος που α­νά­λο­γό του α­πα­ντά­ται ι­στο­ρι­κά μό­νο στην πε­ρί­ο­δο της πό­λης-κρά­τους. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα η δυ­τι­κή Ευ­ρώ­πη θα ει­σέλ­θει διά του Βυ­ζα­ντί­ου, ως α­πευ­θεί­ας διά­δο­χος, στο πε­ρι­βάλ­λον του ελ­λη­νο­κε­ντρι­κού οικου­με­νι­κού / κο­σμο­πο­λι­τεια­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος α­πό το ο­ποί­ο θα α­ντλή­σει τα ου­σιώ­δη θε­μέ­λια της ι­διο­συ­στα­σί­ας του ε­νώ συγ­χρό­νως με­τά την Α­λω­ση θα δη­μιουρ­γη­θούν οι προ­ϋ­πο­θέ­σεις υ­πέρ­βα­σής του. Μιας υ­πέρ­βα­σης που σε τε­λευ­ταί­α α­νά­λυ­ση συν­δυά­ζε­ται με την κα­τα­βο­λή ε­νός υ­περ­βο­λι­κά υ­ψη­λού τι­μήμα­τος ως προς την α­φε­τη­ρί­α της με­τά­βα­σης καθ'ό­σον θα α­να­γκα­στεί να ε­πα­νέλθει στο μη­δε­νι­κό ση­μεί­ο της φε­ου­δα­λι­κής του υ­πό­στα­σης. Τού­το ση­μαί­νει, με α­πλά λό­για, ό­τι ολό­κλη­ρη η φι­λο­λο­γί­α της Ανα­γέν­νη­σης και του Δια­φω­τι­σμού στον ευ­ρω­πα­ϊ­κό χώ­ρο θα ε­στια­σθεί στο μεί­ζον ζή­τη­μα της συ­γκρό­τη­σης των θε­με­λί­ων μιας κοι­νω­νί­ας πο­λι­τών (α­το­μι­κές και κοι­νω­νι­κές ε­λευ­θε­ρί­ες, βασι­κά πο­λι­τι­κά δι­καιώ­μα­τα, σύ­στη­μα κοι­νω­νι­κής νο­μι­μο­ποί­η­σης του πο­λι­τικού συ­στή­μα­τος) και ι­δί­ως συ­στή­μα­τος χρη­μα­τι­στι­κής οι­κο­νο­μί­ας ι­κα­νού να υ­πο­στη­ρί­ξει το αν­θρω­πο­κε­ντρι­κό πρό­ταγ­μα. Η στρο­φή με ό­ρους α­να­λο­γί­ας και η εγ­γρα­φή συ­χνά σε ση­μεί­ο υ­περ­βο­λής στο ελ­λη­νι­κό κλα­σι­κό κε­κτη­μέ­νο, δηλα­δή στο πο­λι­τι­σμι­κό και πνευ­μα­τι­κό προ­η­γού­με­νο που δη­μιούρ­γη­σε το κρατο­κε­ντρι­κό σύ­στη­μα της πό­λης-κρά­τους, θα α­πο­δει­χτεί κα­θο­ρι­στι­κή. Το νε­ότε­ρο κρα­το­κε­ντρι­κού τύ­που αν­θρω­πο­κε­ντρι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα α­πο­τε­λεί α­πό κάθε ά­πο­ψη (ως προς τις πη­γές και ως προς το πε­ριε­χό­με­νό του) τυ­πο­λο­γι­κή προ­έκτα­ση του συ­νο­λι­κού αν­θρω­πο­κε­ντρι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος του ο­ποί­ου μο­ναδι­κό προ­η­γού­με­νο α­πο­τέ­λε­σε το ελ­λη­νι­κό πα­ρά­δειγ­μα. Με την έν­νοια αυ­τή, η ενό­τη­τα του ελ­λη­νι­κού αν­θρω­πο­κε­ντρι­σμού δεν συ­ντρέ­χει μό­νον ως προς τις εσω­τε­ρι­κές δια­στά­σεις του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος αλ­λά και ευ­ρύ­τε­ρα ι­δω­μέ­νη στην πε­ρί­με­τρο του νε­ό­τε­ρου κό­σμου.

Η νε­ο­ελ­λη­νι­κή προ­σαρ­μο­γή στα νέ­α δε­δο­μέ­να, στο ε­πί­πε­δο του ελ­λη­νι­κού κο­σμοσυ­στή­μα­τος και κοι­νω­νί­ας, θα πραγ­μα­το­ποι­η­θεί ε­γκαί­ρως και ε­πι­τυ­χώς. Οχι ό­μως και στο ε­πί­πε­δο της ε­θνι­κής πα­λιγ­γε­νε­σί­ας, με την έν­νοια της α­πο­κατά­στα­σης της κο­σμο­πο­λι­τεια­κής υ­φής του συ­νο­λι­κού κρά­τους, η α­πο­τυ­χί­α της ο­ποί­ας θα συ­μπα­ρα­σύ­ρει τον ελ­λη­νι­σμό σε μια χω­ρίς προ­η­γού­με­νο, πο­λυ­σή­μαντη και κα­θο­ρι­στι­κή για το μέλ­λον του συρ­ρί­κνω­ση, ι­δί­ως α­πό τα μέ­σα του 19ου αιώ­να.

Στο πλαί­σιο αυ­τό, η ι­στο­ρι­κή συ­νέ­χεια και ε­νό­τη­τα πε­ριε­χο­μέ­νου του ελ­λη­νι­κού αν­θρω­πι­σμού α­πό το Βυ­ζά­ντιο μέ­χρι την ελ­λη­νι­κή α­πο­γεί­ω­ση του 18ου και 19ου αιώ­να ε­πι­βε­βαιώ­νε­ται στο σύ­νο­λό της.Η ελ­λη­νι­κή α­πο­γεί­ω­ση και ο ευ­ρω­πα­ϊ­κός δια­φω­τι­σμός, μο­λο­νό­τι ξε­κι­νούν α­πό δια­φο­ρε­τι­κές α­φε­τη­ρί­ες, α­πο­κα­λύ­πτουν μια δια­δι­κα­σί­α σύ­γκλη­σης ή μάλλον συ­νεύ­ρε­σης πά­νω στις βά­σεις ε­νός α­να­λο­γι­κώς ο­μοί­ου αν­θρω­πο­κε­ντρικού κο­σμο­συ­στή­μα­τος. Η δια­φο­ρά έ­γκει­ται στο ό­τι ο ελ­λη­νι­σμός, καθώς διέθετε ήδη τα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά θεμέλια του ανθρωποκεντρισμού, εγκωλπωνόταν απλώς,μέσα σε ένα ιδιαίτερο κλίμα,το ιδεολογικό του πρόταγμα.Μέλιμά του δεν θα είναι,όπως στην περίπτωση των ευρωπαϊκών λαών,η μετάβαση από μία αυστηρή δεσποτική κοινωνία υποκειμένων σε ένα στοιχειώδες ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα.

Η αρχι­κή α­πο­τυ­χί­α των ε­πα­να­στα­τών του Ια­σί­ου να ο­δη­γή­σουν στο ζη­τού­με­νο, δηλα­δή στην υπο­κα­τά­στα­ση του ο­θω­μα­νι­κού δε­σπο­τι­σμού α­πό μια ελ­λη­νι­κού τύπου κο­σμο­πο­λι­τεί­α, θα συ­νο­δευ­θεί α­πό μια α­σφυ­κτι­κή κη­δε­μο­νί­α του νε­ο­ελ­λη­νι­κού κρα­τι­δί­ου α­πό τις Δυ­νά­μεις του νέ­ου κό­σμου ώ­στε να α­πο­φευ­χθεί η δη­μιουρ­γί­α στη νο­τιο-α­να­το­λι­κή Ευ­ρώ­πη ε­νός πο­λι­τεια­κού μορ­φώ­μα­τος που θα α­νέ­δει­χνε τον ελ­λη­νι­σμό σε ε­πι­κίν­δυ­νο α­ντα­γω­νι­στή.Η φθί­νου­σα πνευ­μα­τι­κή πο­ρεί­α της ελ­λη­νι­κής κοι­νω­νί­ας α­πό τη γέ­νε­ση του νε­οελ­λη­νι­κού κρά­τους θα συμ­βα­δί­σει με τη στα­δια­κή της συρ­ρί­κνω­ση και την επώ­δυ­νη προ­σαρ­μο­γή της στις πραγ­μα­τι­κό­τη­τες και στην ι­δε­ο­λο­γί­α ε­νός κράτους-έ­θνους το ο­ποί­ο δε θα πά­ψει, δα­πά­ναις του ελ­λη­νι­σμού, α­κό­μη και στο κατώ­φλι του 21ου αιώ­να, να α­να­ζη­τεί την ταυ­τό­τη­τά του και μια α­σφα­λή θέ­ση στον σύγ­χρο­νο κό­σμο.

Σημειώσεις

1.        Α­πο­κα­λού­με σύ­στη­μα της πό­λης (-κρά­τους) το κρα­το­κε­ντρι­κό κο­σμο­σύστη­μα των πό­λε­ων ό­πως αυ­τό εν­σω­μα­τώ­θη­κε στην οι­κου­με­νι­κή κο­σμο­πο­λι­τεί­α α­πό τον Α­λέ­ξαν­δρο. Το σύ­στη­μα αυ­τό που θα διαρ­κέ­σει, ό­πως έ­χου­με υ­πο­στη­ρίξει αλ­λού, έ­ως τον 20ό αιώ­να, ε­πι­φυ­λάσ­σει στο κοι­νω­νι­κό του μόρ­φω­μα μια ο­λοκλη­ρω­μέ­νη πο­λι­τεια­κή αυ­το­νο­μί­α που προ­σι­διά­ζει στην προ­γε­νέ­στε­ρη πε­ρίο­δο.Ωστε,το σύστημα της πόλης(-κράτους) κατά την οθωμανική περίοδο,όπως ακριβώς και κατά τις προγενέστερες περιόδους του,το “κοινοτικό”σύστημα όπως επικράτησε να λέγεται,δεν συνιστά ένα σύστημα αυτοδιοίκησης, σύμφωνα με το ιδίωμα του πολιτικού συστήματος που εισήχθη στο κράτος-έθνος,κατά την πρώτη,την προδημοκρατική περίοδο της ιστορίας του. Επίσης,παρακάτω σημείωση 9.

2.Με α­φε­τη­ρί­α τη θε­με­λιώ­δη έν­νοια του κο­σμο­συ­στή­μα­τος, η ι­διω­τι­κή φε­ου­δαρ­χί­α α­πο­τε­λεί τυ­πο­λο­γι­κή διά­στα­ση του δε­σπο­τι­κού κο­σμο­συ­στή­ματος. Πα­ρα­πέ­μπει σε έ­να κο­σμο­σύ­στη­μα που ι­σο­πε­δώ­νει το ά­το­μο με­τα­βάλ­λο­ντάς το σε δου­λο­πα­ροι­κια­κή μά­ζα, ε­ξέρ­χε­ται α­πό το χρη­μα­τι­στι­κό οι­κο­νο­μι­κό σύ­στη­μα και προ­σεγ­γί­ζει την κοι­νω­νία και την πο­λι­τι­κή υ­πό το πρί­σμα της ι­διο­κτη­σί­ας. Ο τύ­πος της ι­διω­τι­κής φε­ου­δαρ­χί­ας δια­κρί­νε­ται α­πό τον άλ­λο τύπο του δε­σπο­τι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος, την κρα­τι­κή φε­ου­δαρ­χί­α, ο ο­ποί­ος συ­νιστά αυτός καθεαυτός ση­μα­ντι­κή πρό­ο­δο. Η κρα­τι­κή φε­ου­δαρ­χί­α διήλθε το κατώφλι της δυ­τι­κής Ευ­ρώ­πης μέσω της κα­θο­λι­κής εκ­κλη­σί­ας και ως κο­σμι­κή πραγματικότητα, κα­τά την έ­ξο­δό της από το με­σαί­ω­να της ι­διω­τι­κής φε­ου­δαρ­χί­ας.

3.        Για το πε­ριε­χό­με­νο του ε­πι­κοι­νω­νια­κού συ­στή­μα­τος ως εν­νοιο­λο­γικής και με­θο­δο­λο­γι­κής πα­ρα­μέ­τρου, βλ. Γ. Κο­ντο­γιώρ­γη,”Η δημοκρατία στην τεχνολογική κοινωνία”,στο Βή­μα των κοι­νω­νικών επι­στη­μών,18/1996.

4.        Βλέ­πε Georges Contogeorgis, "Pour une approche nouvelle de la dιmocratie antique et moderne", στο Guy Haarscher et Mario Telτ (Ed.), Aprθs le communisme, Editions de l'Universitι de Bruxelles, Bruxelles, 1993. Για τις ανα­λο­γί­εςτου δυ­τι­κο-ευ­ρω­πα­ϊ­κού προς το ελ­λη­νι­κό πα­ράδειγ­μαστο κοι­νω­νι­κο-οι­κο­νο­μι­κό, πο­λι­τι­κό, ι­δε­ο­λο­γι­κό, α­ξιο­λο­γι­κό κ.λ.π. επί­πε­δο, βλέ­πε G. Contogeorgis, La thιoriedes rιvolutions chez Aristote, Paris, 1978. Ε­πί­σης, του ι­δί­ουHistoire de la Grθce, Paris, 1992,και Κοινωνική δυναμική και πολιτική αυτονομία.Οι ελληνικές “κοινότητες”της τουρκοκρατίας,Αθήνα 1982.

5.        Περισσότερα για την έν­νοια της χρη­μα­τι­στι­κής οι­κο­νο­μί­ας και τη θέ­ση της στο πλαί­σιο μιάς κο­σμο­συ­στη­μι­κής συ­γκρό­τη­σης και εξέλιξης,βλ. Γ. Κο­ντο­γιώρ­γη, Κοι­νω­νί­α και πολιτι­κή, Α­θή­να 1990.Ε­πί­σης, του ί­διου, "Η δη­μο­κρα­τί­α στην τε­χνο­λο­γι­κή κοι­νωνί­α",όπ.παρ.

6.        Για τη δια­δι­κα­σί­α συ­γκρό­τη­σης του κοσμοσυ­στή­μα­τος αυ­τού στην αρ­χαί­α Ελλά­δα, για τις με­τέ­πει­τα με­τα­μορ­φώ­σεις του στο πλαί­σιο μιας κυ­ρί­αρ­χης και ως επί το πλείστον μο­να­δι­κής σχέ­σης του με τον ελ­λη­νι­σμό, μέ­χρι τον 15ο αιώ­να, και υ­πό μιαν άλ­λη έν­νοια μέ­χρι το τέ­λος του 19ου αιώ­να, για τα θε­μέ­λια και τη δια­δι­κα­σί­α γέ­νε­σης και α­νά­πτυ­ξης του ευ­ρω­παιο­κε­ντρι­κού κοσμοσυστημικού τύπου, βλέ­πε όπ.παρ.

7.        Το αν­θρω­πο­κε­ντρι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα το­πο­θε­τεί­ται στον α­ντί­πο­δα του δε­σπο­τι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος. Υ­πο­στη­ρί­ξα­με την υ­πό­θε­ση ό­τι το ελ­λη­νι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα υ­πό την οι­κου­με­νι­κή του εκ­δο­χή, συ­νε­πώς και το σύ­στη­μα των “πό­λε­ων” δι­ήρ­κε­σε έ­ως τον 20ό αιώ­να. Στο πλαί­σιο αυ­τό, προ­τεί­να­με μια νέ­α πε­ριο­δο­λό­γη­ση του ελ­λη­νι­σμού, η ο­ποί­α να βα­σί­ζε­ται στην κο­σμο­συ­στη­μι­κή του διάρ­θρω­ση ή τυ­πο­λο­γί­α και ό­χι στις μορφολογικές εκ­δη­λώ­σεις ε­νός τυ­πο­λο­γικού κύ­κλου, την ε­ξής: (α) πε­ρί­ο­δος κρα­το­κε­ντρι­κή, (β) πε­ρί­ο­δος οι­κου­με­νι­κή (κο­σμο­πο­λι­τεια­κή) και (γ) πε­ρί­ο­δος κρατοκεντρική,του ε­θνι­κού κρά­τους. Η κλα­σι­κή πε­ριο­δο­λογι­κή (μυ­κη­να­ϊ­κή, κλα­σι­κή, ελ­λη­νι­στι­κή, ρω­μα­ϊ­κή, βυ­ζα­ντι­νή, ο­θω­μα­νι­κή κ.λ.π.) α­να­φέ­ρε­ται σε μορ­φο­λο­γι­κές δια­φο­ρο­ποι­ή­σεις του ε­νός ή του άλ­λου τυ­πο­λογι­κού κύ­κλου του συ­νο­λι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος και μά­λι­στα συ­χνά με ε­ξω­γενείς, εν προ­κει­μέ­νω πο­λι­τι­σμι­κές (π.χ. ε­θνι­κές) α­να­γω­γές που δεν προ­σή­κουν στο α­ντι­κεί­με­νο.Διευκρινίζεται επίσης ότι ενώ στους δύο πρώτους περιοδολογικούς κύκλους ο ελληνισμός ταυτίζεται με ένα ολοκληρωμένο ανθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα,η τρίτη περίοδος τοποθετεί τον ελληνισμό ως απλή και μάλιστα περιθωριακή εθνική κοινωνία,στο περιβάλλον ενός διεθνικού κοσμοσυστήματος.

8.        Η έν­νοια της α­να­λο­γί­ας στην ι­στο­ρί­α έχει γνωσεολογικό και μεθοδολογικό περιεχόμενο.Σε α­ντί­θε­ση με τις α­ντι­λή­ψεις πε­ρί κυ­κλι­κής ή γραμ­μι­κής ε­ξέ­λι­ξης,η αναλογική μέθοδος ε­πι­τρέ­πει την α­νά­δει­ξη των θε­με­λί­ων δια­φο­ρετικών ε­πο­χών ή κο­σμο­συ­στη­μι­κών πα­ρα­δειγ­μά­των,αποφεύγοντας την εμπλοκή του επιστημονικού επιχειρήματος σε στοιχειώδεις ταυτολογικές αναγωγές ή σε διλήμματα δογματικά και οπωσδήποτε μη ελέγξιμα. Ω­στε, η συ­γκρι­τι­κή α­να­λο­γί­α, ως με­θο­δο­λο­γι­κή προ­σέγ­γι­ση, πα­ραπέ­μπει στην τυ­πο­λο­γι­κή τομή και επομένως, προ­τρέ­πει στην α­να­ζή­τη­ση του δια­φο­ρε­τι­κού ή του ο­μοί­ου ε­φό­σον συ­ντρέ­χει, ό­χι με ό­ρους ταυ­το­λο­γί­ας,ε­πα­νά­λη­ψης ή α­φο­ρι­στι­κής δια­φο­ρο­ποί­η­σης, αλ­λά στο πλαί­σιο συ­γκε­κρι­μέ­νων πα­ρα­δο­χών οι ο­ποί­ες συ­γκρο­τούν το πε­ριε­χό­με­νο της δια­-κο­σμο­συ­στη­μι­κής και της εν­δο-­κο­σμο­συ­στη­μι­κής τυ­πο­λογί­ας.

9.        Για το κοσμοσύ­στη­μα των πό­λε­ων-κρα­τών, βλέ­πε Georges Contogeorgis, La thιorie des rιvolutions chez Aristote.Του ι­δί­ου Histoire de la Grθce. Υ­πο­γραμ­μί­ζε­ται ό­τι τοπολιτικό σύ­στημα των πό­λε­ων-κρα­τών πραγ­μα­το­ποί­η­σε μια πλή­ρη ε­ξέ­λι­ξη α­πό την ι­διω­τι­κή φεου­δαρ­χί­α και τα ποι­κι­λό­μορ­φα ε­ξου­σια­στι­κά συ­στή­μα­τα μέ­χρι τη με­τριο­παθή και μά­λι­στα την ά­ναρ­χη δη­μο­κρα­τί­α.Το νε­ό­τε­ρο, ευ­ρω­παιοκε­ντρι­κό αρ­χι­κά και στη συ­νέ­χεια πλα­νη­τι­κό,πολιτικό σύ­στη­μα, δεν έ­χει διέλ­θει, στο τέ­λος του 20ού αιώ­να, το κα­τώφλι των αυ­στη­ρών ε­ξου­σια­στι­κών συ­στη­μά­των. Στο μέ­τρο που η δη­μο­κρα­τί­α, ως πο­λι­τι­κή κοι­νω­νί­α, απ­ο­φά­σκει προς κά­θε μορ­φή ε­ξου­σί­ας και ε­πο­μέ­νως προς την έν­νοια της κοι­νω­νί­ας πο­λι­τών δεν έ­χει σε τί­πο­τε να κά­μει με το α­ντι­προ­σω­πευ­τι­κού τύ­που ε­ξου­σια­στι­κό σύ­στη­μα. Με α­πλά λό­για, η λε­γό­με­νη α­ντι­προ­σω­πευ­τι­κή "δη­μο­κρα­τί­α"τοποθετείται κυριολεκτικά στον αντίποδα της δημοκρατίας, δεν α­πο­τε­λεί πα­ρά έ­ναν α­πλό α­ντι­προ­σω­πευ­τι­κό πλου­ρα­λι­σμό,ο ο­ποί­ος, ό­πως κά­θε πλου­ρα­λι­σμός σε ε­ξου­σια­στι­κό πε­ρι­βάλ­λον, α­να­φέ­ρε­ται στη δια­σπο­ρά της ε­ξου­σί­ας α­νά­με­σα σε πε­ρισ­σό­τε­ρους δια­χειρι­στές ή νο­μείς της. Δεν α­φο­ρά στη σχέ­ση κοι­νω­νί­ας και πο­λι­τι­κής και συ­νεπώς στην α­πορ­ρό­φη­ση της πο­λι­τι­κής α­πό την κοι­νω­νί­α (ή α­ντι­θέ­τως στην εν­σωμά­τω­ση της κοι­νω­νί­ας στην πο­λι­τι­κή), που εί­ναι το ζη­τού­με­νο της δη­μο­κρατί­ας.Βλ.σχ.,Γ.Κοντογιώργη,”Ηδημοκρατία στην τεχνολογική κοινωνία”,όπ.παρ.

10.      Α­κρι­βώς αυ­τή η δια­φο­ρε­τι­κό­τη­τα του πο­λι­τεια­κού πε­ρι­βάλ­λο­ντος (το έ­να η πό­λη-κρά­τος, το άλ­λο το ε­δα­φι­κό κρά­τος-έ­θνος) ο­δή­γη­σε στη δια­πι­στούμε­νη α­να­λο­γί­α. Α­να­λο­γί­α ως προς τη γέ­νε­ση και την ε­ξέ­λι­ξη, τα θε­μέ­λια και τις ι­δε­ο­λο­γι­κές ση­μα­ντι­κές που δη­μιούρ­γη­σαν τα ε­πι­κοι­νω­νια­κά συ­στή­μα­τα των ε­πο­χών που ε­ξε­τά­ζου­με.Αναλογία επίσης ως προς το γεγονός ό,τι το εδαφικό πολιτειακό περιβάλλον,θα τεθεί σε εξελικτική τροχιά κατά τους νεότερους χρόνους υπό τους όρους ενός επικοινωνιακού συστήματος που εστιάζει τη δυναμική του στη μέγάλη κλίμακα.

11.      Α­να­φε­ρό­μαστε στη με­τά­βα­ση που θα πραγ­μα­το­ποι­η­θεί υ­πό την αι­γί­δα του μα­κε­δο­νι­κού ελ­λη­νι­σμού κα­τά τον 4ο αιώ­να π.Χ. και του ο­ποί­ου την ι­δε­ο­λο­γική και φι­λο­σο­φι­κή θε­με­λί­ω­ση α­νέ­λα­βαν η ελ­λη­νι­κή δια­νό­η­ση του 4ου αιώ­να και οι φι­λο­σο­φι­κές σχο­λές της ελ­λη­νι­στι­κής πε­ριό­δου. Βλ. σχ.Histoire de la Grθce,όπ.παρ.

12.      Για το μεί­ζον αυ­τό ζή­τη­μα,βλ.διεξοδικάόπ.παρ.Επίσης του ιδίου,"Etat et nation dans le projet derιsurrection hellιnique", στο Antichita e rivoluzioni da Roma a Constantinopoli a Mosca, Universita di Roma "La Sapienza" (υπό έκ­δο­ση).

13.      Ε­χει εν­δια­φέ­ρον να πα­ρα­κο­λου­θή­σει κα­νείς για το θέ­μα αυ­τό το διάλο­γο που διε­ξή­χθη α­πό τις στή­λες του πε­ριο­δι­κού Α­ΝΤΙ (τεύχη .......) με­τα­ξύ του υ­πο­φαι­νόμε­νου και του αυ­στρια­κού κα­θη­γη­τή Gunnar Hering.

14.      Η δια­πί­στω­ση αυ­τή α­πο­κτά ι­διαί­τε­ρη ση­μα­σί­α για το με­λε­τη­τή καθ'όσον απο­κα­λύ­πτει μια σπά­νια δια­λε­κτι­κή σχέ­ση και ι­σορ­ρο­πί­α που α­πε­κα­τε­στά­θη α­νά­με­σα σε δύ­ο δια­με­τρι­κά α­ντί­θε­τα κοι­νω­νι­κο-πο­λι­τι­κά συ­στή­μα­τα: στο ελληνικό, που διε­σφά­λι­ζε στα μέλη του ου­σιώ­δεις α­το­μι­κές, κοι­νω­νι­κές και πο­λι­τι­κές ε­λευ­θε­ρί­ες, συ­χνά μά­λι­στα με προ­ω­θη­μέ­νο πε­ριε­χό­με­νο και στον λε­η­λα­τι­κού τύ­που α­να­το­λι­κό δε­σποτι­σμό της κρα­τι­κής φε­ου­δαρ­χί­ας. Ο ο­θω­μα­νι­κός δε­σπο­τι­σμός πε­ριο­ρί­σθη­κε τε­λι­κά να ε­ξουσιάζει για να α­πο­μυ­ζά το ελ­λη­νι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα. Δεν ε­πε­δί­ωξε να το κα­τα­λύ­σει. Ο ι­διό­τυ­πος αυ­τός συμ­βι­βα­σμός ε­πέ­τρε­ψε στο ελ­λη­νι­κό κο­σμο­σύ­στη­μα να α­να­κάμ­ψει και στον ελ­λη­νι­σμό να διαιω­νί­σει την κυ­ριαρ­χί­α του στο ζω­τι­κό του χώ­ρο.

15.      Θα προ­σθέ­τα­με μά­λι­στα ό­τι ού­τε και η Ορ­θό­δο­ξη Εκ­κλη­σί­α δια­νο­ή­θηκε ό­τι θα μπο­ρού­σε πο­τέ να υ­ιο­θε­τή­σει και να ε­φαρ­μό­σει στην πε­ριο­χή της δικαιο­δο­σί­ας της πρα­κτι­κές α­νά­λο­γες προς ε­κεί­νες της πα­πι­κής εκ­κλη­σί­ας. Η οι­κο­δό­μη­σή της υ­πό συν­θή­κες χρη­μα­τι­στι­κής οι­κο­νο­μί­ας και ελ­λη­νι­κής παι­δεί­ας την προί­κι­σε με πνεύ­μα φι­λάν­θρω­πο και φι­λε­λεύ­θε­ρο με κε­ντρι­κό αντι­κεί­με­νο το πρό­σω­πο του αν­θρώ­που, ως α­το­μι­κή ο­ντό­τη­τα και ως κοι­νω­νι­κό δρώ­με­νο. Αλ­λω­στε ού­τε η μα­κραί­ω­νη ορ­γα­νω­τι­κή δο­μή και λο­γι­κή της ορ­θό­δοξης εκ­κλη­σί­ας - α­ντι­προ­σω­πευ­τι­κή και συλ­λο­γι­κή ή συ­νο­δι­κή με δη­μο­κρα­τι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά - θα ε­πέ­τρε­πε εύ­κο­λα την πε­ρια­γω­γή της σε έ­να δυ­να­στευ­τικό μη­χα­νι­σμό πα­πι­κού τύ­που. Το βυ­ζα­ντι­νό κρά­τος έ­χο­ντας α­πό την αρ­χή υ­ποτά­ξει την εκ­κλη­σί­α στην πο­λι­τι­κή ε­ξου­σί­α δια­σφά­λι­σε το ί­διο την κο­σμι­κότη­τά του και την ορ­θο­λο­γι­κή του λει­τουρ­γί­α ε­νώ η συμ­μαχί­α της με το ο­θω­μα­νι­κό ι­σλάμ δε με­τέ­βα­λε ως προς αυ­τό το χα­ρα­κτή­ρα της. Η α­νά­πτυ­ξη δη­μο­σιο­νο­μι­κών δρα­στη­ριο­τή­των πα­ρέ­μει­νε σε συ­γκε­κρι­μέ­νο πλαί­σιο, του ο­ποί­ου μά­λι­στα η υ­πέρ­βα­ση προ­κά­λε­σε συ­χνά την α­ντί­δρα­ση της χρι­στιανι­κής κοι­νω­νί­ας. Ο­μοί­ως και η σλα­βι­κή ορ­θο­δο­ξί­α, μο­λο­νό­τι πε­ρι­ήλ­θε εξ'αρ­χής υ­πό κα­θε­στώς φε­ου­δα­λι­κού τύ­που και επο­μέ­νως δεν βί­ω­σε, μέ­χρι πρό­σφα­τα, το σύ­στη­μα της χρη­μα­τι­στι­κής που την α­νέ­δει­ξε, και μά­λι­στα παρ'ό­λες τις εξ'αυ­τού του λό­γου ι­διο­μορ­φί­ες της, κι­νή­θη­κε σα­φώς μέ­σα στο ευ­ρύ­τε­ρο πε­ρι­βάλ­λον της ελ­λη­νι­κής ορ­θο­δο­ξί­ας.Δεν πρέ­πει,ωστόσο, να α­γνο­εί­ται ό­τι ο ι­στο­ρι­κός συμ­βι­βα­σμός της ε­πί­ση­μης ορ­θό­δο­ξης εκ­κλη­σί­ας με το ο­θωμα­νι­κό ι­σλάμ, στο ό­νο­μα της δια­φύ­λα­ξης της ε­ξου­σια­στι­κής της αυ­το­νο­μί­ας από την πα­πι­κή εκ­κλη­σί­α, θα πραγ­μα­το­ποι­η­θεί με τί­μη­μα την ε­γκα­τά­λει­ψη του ελ­λη­νι­σμού ο ο­ποί­ος την α­νέ­δει­ξε, με α­πο­τέ­λε­σμα ο τε­λευ­ταί­ος να ο­δη­γη­θεί,τελικά,σε μια θε­με­λιώ­δη α­να­τρο­πή των ε­θνο­-δη­μο­γρα­φι­κών του χα­ρακτη­ρι­στι­κών.

16.      Τό­σο η σχο­λή των φα­να­ριω­τών ό­σο και ε­κεί­νη των "φι­λε­λεύ­θε­ρων", ε­πα­ναστα­τών ή μη,και ο­πωσ­δή­πο­τε το ί­διο το ε­πα­να­στα­τι­κό πρό­ταγ­μα του Ια­σί­ου διέ­κρι­νε την ε­θνι­κή υ­πό­θε­ση να διέρ­χε­ται μέ­σα α­πό την ελ­λη­νι­κή κο­σμο­συ­στη­μική συ­νέ­χεια που θα ε­πήρ­χε­το με την α­πο­κα­τά­στα­ση μιας σύγ­χρο­νης κο­σμο­πο­λιτεια­κής εκ­δο­χής. Βλ. σχε­τι­κά,G.Contogeorgis, Histoire de laGrθce.

17.      Τα ο­ποί­α υ­πο­χώ­ρη­σαν σχε­δόν ο­λο­κλη­ρω­τι­κά α­πό τον 6ο αιώ­να ό­χι μό­νον επει­δή η δυ­τι­κή Ευ­ρώ­πη πε­ρι­ήλ­θε στη βαρ­βα­ρό­τη­τα αλ­λά και διό­τι η κα­θο­λική εκ­κλη­σί­α θέ­λη­σε να δια­τη­ρή­σει τη ζω­τι­κή της πε­ριο­χή α­λώ­βη­τη α­πό τη μήτρα της αμ­φι­σβή­τη­σης και της φι­λο­σο­φι­κής α­να­ζή­τη­σης την ελ­λη­νι­κή α­να­τολή. Δεν εί­ναι τυ­χαί­ο ό­τι συγ­χρό­νως με την υ­πο­χώ­ρη­ση των ελ­λη­νι­κών ε­πι­βάλ­λε­ται πα­ντού η λα­τι­νι­κή γλώσ­σα ώ­στε με τον τρό­πο αυ­τό να ορ­θω­θεί έ­να πραγ­μα­τι­κό σύ­νο­ρο ε­πι­κοι­νω­νί­ας και μά­λι­στα με ε­ξαι­ρε­τι­κή α­καμ­ψί­α. Α­ντί­θε­τα στη ζώ­νη ε­πιρ­ρο­ής της ελ­λη­νι­κής ορ­θο­δο­ξί­ας ε­πι­κρά­τη­σε εξ'αρ­χής έ­νας πλήρης γλωσ­σι­κός πλου­ρα­λι­σμός, ευ­θεί­α α­ντα­νά­κλα­ση της βυ­ζα­ντι­νής ε­λευ­θε­ριό­τη­τας που α­νέ­δει­ξε η χρη­μα­τι­στι­κή, το ορ­θο­λο­γι­κό κρά­τος και η ελ­λη­νι­κή παι­δεί­α.

18.      Βλέ­πε,όπ.παρ. Προς την κα­τεύ­θυν­ση αυ­τή ση­μα­ντι­κή, αλ­λά α­πό μια άλ­λη ά­πο­ψη, υ­πήρ­ξε και η δια­κί­νη­ση των ελ­λη­νι­κών γραμ­μά­των α­πό τους Α­ραβες στην Ι­βη­ρι­κή χερ­σό­νη­σο.

19.      Ως πο­λι­τι­κό σύ­στη­μα, ως κοι­νω­νι­κοί και οι­κο­νο­μι­κοί θε­σμοί, ως πο­λιτι­σμός. Οί­κο­θεν νο­εί­ται ό­τι η λει­τουρ­γί­α του "προ­τύ­που" εί­ναι σχε­τι­κή καθ'ό­σον η με­τα­στέ­γα­ση ή ει­σα­γω­γή ε­νός, για πα­ρά­δειγ­μα, θε­σμι­κού πο­λι­τι­κού πλαι­σί­ου σε έ­να μη οι­κεί­ο οι­κο­νο­μι­κο-κοι­νω­νι­κό πε­ρι­βάλ­λον ο­δη­γεί στην α­νατρο­πή των δε­δο­μέ­νων υ­πό τα ο­ποί­α αυτό συ­νε­λή­φθη και λει­τούρ­γη­σε. Τού­το συνέβη με το θε­σμό της βυ­ζα­ντι­νής μο­ναρ­χί­ας, το συ­ντε­χνια­κό φαι­νό­με­νο,το σύστημα των πόλεων κ.λ.π. Βλ. σχε­τι­κά,Henri Pirenne,etc,La naissance de l’Europe,Anvers 1987.

20.      Θα ή­ταν πα­ρά­λει­ψη να μην υ­πο­γραμ­μι­σuεί ό­τι οι ε­κτα­τι­κές λειτουρ­γί­ες του ελ­λη­νι­σμού συνδυάσθηκαν πάντοτε με μιάν αντίστοιχη διεύρυνση του ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος,ε­νώ τό­σο η λε­γό­με­νη "λα­τι­νι­κή" πα­ρέμ­βα­ση στον ελ­λη­νι­κό κόσμο ό­σο και οι άλ­λες που ση­μειώ­θη­καν κα­τά και­ρούς, ό­πως η α­ρα­βική και η ο­θω­μα­νι­κή, υ­πήρ­ξαν θε­με­λιω­δώς λε­η­λα­τι­κού χα­ρα­κτή­ρα.

21.      Συγ­χέ­ο­ντας τη χρι­στια­νι­κή ι­δε­ο­λο­γί­α, που συ­νι­στά την κυ­ρί­αρ­χη ενο­ποιό και νο­μι­μο­ποιό κα­τά­στα­ση του κρά­τους, με την υ­φή του πο­λι­τι­κού συστή­μα­τος, που φρό­ντι­σε εξαρ­χής να κα­θυ­πο­τά­ξει την Εκ­κλη­σί­α και να την περιο­ρί­σει στα θρη­σκευ­τι­κά της κα­θή­κο­ντα, χω­ρίς ό­μως να με­τα­βλη­θεί το ί­διο σε ιε­ρα­τι­κή ε­ξου­σί­α, η νε­ό­τε­ρη κοι­νω­νι­κή ε­πι­στή­μη και ο πο­λι­τι­κός στο­χασμός δεν μπό­ρε­σαν να διεισ­δύ­σουν και να  συλλάβουν τις πραγ­μα­τι­κές δια­στά­σεις του βυ­ζα­ντι­νού πο­λι­τι­κού συστήματος. Βλ. σχε­τι­κά, G. Gontogeorgis, Histoire de la Grθce.Του ιδίου,Κοινωνία και πολιτική,όπ.παρ.

22.      Α­γνο­εί­ται εξ'ο­λο­κλή­ρου ό­τι το κε­ντρι­κό πο­λι­τι­κό σύ­στη­ματου Βυ­ζα­ντί­ου δεν εί­ναι άλ­λο α­πό την προ­βο­λή στην ε­πι­κρά­τεια του πο­λι­τικού συ­στή­μα­τος της βα­σι­λεύ­ου­σας, στο ο­ποί­ο εγ­γρά­φε­ται και ο θε­σμός της βα­σι­λεί­ας, ε­πί της αρ­χής αι­ρε­τής και ε­λεγ­χό­με­νης α­πό το κοι­νω­νι­κό σώ­μα και τις συ­ντε­ταγ­μέ­νες α­ντι­προ­σω­πευ­τι­κές δυ­νά­μεις της Πό­λης. Βλ. όπ.παρ.

23.      Οπ.παρ.

24.      Οπ.παρ. Ε­χει εν­δια­φέ­ρον να ε­πι­ση­μαν­θεί ό­τι η κρα­τού­σα εκ­δο­χή για το βυ­ζα­ντι­νό κρά­τος,εν προκειμένω για το βυζαντινό κοσμοπολιτειακό σύστημα, ε­ξα­κο­λου­θεί να α­να­πα­ρά­γει την ε­πι­χει­ρη­μα­το­λο­γί­α της πα­πι­κής εκ­κλη­σί­ας και της δυ­τι­κο-ευ­ρω­πα­ϊ­κής α­να­γέν­νη­σης η ο­ποί­α εί­τε το α­ντι­με­τώ­πι­ζε με την έν­νοια του "άλ­λου", που α­ντι­προ­σώ­πευε την κό­λα­ση, είτε του προ­σή­πτε ό­,τι α­δυ­να­τού­σε να κα­τα­νο­ή­σει ή να προ­σεγ­γί­σει και να ερ­μη­νεύ­σει. Ε­τσι, για πα­ρά­δειγ­μα, την πο­λι­τι­κή α­ντι­πα­λό­τη­τα την α­πο­κά­λε­σε συλλήβδην συ­νω­μο­τι­κό πνεύ­μα του πα­λα­τια­νού πε­ρι­βάλ­λο­ντος, τον έ­λεγ­χο της εκ­κλη­σί­ας α­πό το κρά­τος στο ό­νο­μα της κο­σμι­κό­τη­τας και του ορ­θο­λο­γι­σμού του, σε θεο­κρα­τί­α, τη συλ­λο­γι­κή ή συ­νο­δι­κή λο­γι­κή της εξουσίας,σε περιττή πολυτέλεια και α­πε­ρα­ντο­λο­γί­α, τη λε­πτο­λό­γα φι­λο­σο­φι­κή α­νά­λυ­ση,σε βυ­ζα­ντι­νι­σμό κ.λ.π. Μια ε­πα­να­προ­σέγ­γι­ση του Βυ­ζα­ντίου με τα σύγ­χρο­να ερ­γα­λεί­α της πο­λι­τι­κής ε­πι­στή­μης και ιδί­ως του πο­λι­τικού του συ­στή­μα­τος, θα ο­δη­γού­σε α­ναμ­φί­βο­λα σε πο­λύ εν­δια­φέ­ρο­ντα συ­μπε­ράσμα­τα και χω­ρίς άλ­λο σε μια ε­πα­να­προ­σέγ­γι­ση του ρό­λου του για τη δια­μόρ­φω­ση του νε­ό­τε­ρου κό­σμου.

25.      Οπ.παρ.

26.      Στο πλαί­σιο αυ­τό θα ή­ταν α­σύγ­γνω­στη πα­ρά­λει­ψη να μην α­να­φερ­θεί η θέ­ση των Ελ­λή­νων στη νέ­α "τέ­χνη" της τυ­πο­γρα­φί­ας, που άλ­λα­ξε την πο­ρεί­α του κό­σμου και δι'αυ­τής στη διά­δο­ση των ελ­λη­νι­κών γραμ­μά­των στην αν­θρω­πό­τητα. Βλέ­πε σχε­τι­κά Νί­κου Σκια­δά, Χρο­νι­κό της ελ­λη­νι­κής τυ­πο­γρα­φί­ας, Α­θή­να 1976-1982. Ε­πί­σης Κων­στα­ντί­νου Στά­ι­κου, Χάρ­τα της ελ­λη­νι­κής τυ­πο­γρα­φί­ας, Α­θήνα 1989.

27.      Βλ. σχετικά Ιω. Καρρά,Οι θετικές επιστήμες,15ος-19ος αι., Αθήνα,1991. Δημ. Αποστολόπουλου, .........

28.      Βλέ­πε Γ.Κο­ντο­γιώρ­γη, Κοι­νω­νι­κή δυ­να­μι­κή και πο­λι­τι­κή αυτονομία,όπ.παρ.

29.      Βλέ­πε Γ.Κο­ντο­γιώρ­γη, Η ελ­λα­δι­κή λα­ϊ­κή ι­δε­ο­λο­γί­α. Κοι­νω­νικο­πο­λι­τι­κή με­λέ­τη του δη­μο­τι­κού τρα­γου­διού, Α­θή­να 1978. Ε­χει ση­μα­σί­α να ε­πιση­μαν­θεί ό­τι η δια­πί­στω­ση της μα­κραί­ω­νης ε­πι­βί­ω­σης ση­μα­ντι­κών δια­στά­σε­ων του αρ­χαί­ου ελ­λη­νι­κού πο­λι­τι­σμι­κού κε­κτη­μέ­νου δεν α­νά­γε­ται α­πλώς σε ιστο­ρι­κές ε­πι­βιώ­σεις νο­ο­τρο­πια­κού χα­ρα­κτή­ρα αλ­λά σε βιω­μα­τι­κές λει­τουργί­ες που α­πο­τέ­λε­σαν διαρ­κείς ορ­γα­νι­κές συνιστώσες του ι­στο­ρι­κού γί­γνεσθαι. Η ε­νό­τη­τα και η συ­νέ­χεια του ελ­λη­νι­κού κο­σμο­συ­στή­μα­τος έ­κα­με ε­φι­κτή και την ε­νό­τη­τα του γλωσ­σι­κού ι­διώ­μα­τος και των πο­λι­τι­σμι­κών ανα­φο­ρών στα α­ξια­κά δε­δο­μέ­να που δια­μορ­φώ­θη­καν κα­τά την αρ­χαιό­τη­τα (θρη­σκεί­α, προσλή­ψεις ζω­ής κ.λ.π.).

30.      Βλ. G. Contogeorgis, Histoire de la Grθce, όπ.παρ.

31.      Οπ.παρ.

32.     Υπενθυμίζεται ό­τι το ο­θω­μα­νι­κό σύ­στη­μα θα πα­ρα­μεί­νει ως το τέ­λος θε­με­λιω­δώς λε­η­λα­τι­κό και δε­σπο­τι­κό, πράγ­μα που θα ο­δη­γή­σει τε­λι­κά στην α­πο­σύν­θε­σή του, α­φή­νο­ντας συγ­χρό­νως το πε­δί­ο ε­λεύ­θε­ρο, αν και α­να­σφαλές, στον ελ­λη­νι­σμό.

33.      Εί­ναι προ­φα­νές ό­τι δεν θα ση­μειω­νό­ταν η ε­ντυ­πω­σια­κή συ­γκρό­τη­ση του ελ­λη­νι­κού εκ­παι­δευ­τι­κού συ­στή­μα­τος στη Βαλ­κα­νι­κή και τη Μι­κρα­σί­α χωρίς το σύ­στη­μα των ελ­λη­νι­κών πό­λε­ων (-κοι­νο­τή­των). Το ελ­λη­νι­κό κοι­νο­τι­κό σύστη­μα με την πλου­ρα­λι­στι­κή α­νά­πτυ­ξη στο χώ­ρο και την ε­σω­τε­ρι­κή αυ­το­νο­μία που α­πο­κρυ­σταλ­λώ­νε­ται στα Συ­ντάγ­μα­τα μιας ε­κά­στης χω­ρι­στά εγ­γρά­φε­ται τυ­πο­λο­γι­κά σε έ­να σύ­στη­μα το­πι­κής αυ­το­κυ­βέρ­νη­σης που α­νά­γε­ται στο ελ­λη­νι­κό οι­κο­νο­μι­κο-κοι­νω­νι­κό, πο­λι­τι­κό και ι­δε­ο­λο­γι­κό πε­ρι­βάλλον.

---

[1] Στο Αφιέρωμα στον Αντ.Αντωνακόπουλο, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα, 1997,

---

1 Η αναφορά στον 9ο αιώνα δεν υποδηλώνει ότι η ελληνική γραμματεία έπαψε,στο πλαίσιο του αρχαίου κόσμου να  αποτελεί πεδίο πνευματικής ενασχόλησης.Διευκρινίζει απλώς τη σταδιακή  απομάκρυνσή της από την υπηρεσία της θρησκείας για την οικοδόμηση της οποίας εργάσθηκε επί μακρόν.

27 Παρόλα όσα έχουν υποστηριχθεί κατά καιτούς το εκπαιδευτικό σύστημα των πόλεων(-κοινοτήτων)εμφανίζει μια σχετική διάδοση και κατά την πρώτη μετά την Αλωση περίοδο,η οποία θα αποκτήσει καθολικό χαρακτήρα προς το τέλος του 17ου αιώνα.Είναι ωστόσο προφανές ότι η εθνοκεντρική προσέγγιση της ιστορίας του ελληνισμού δεν επέτρεψε τη συστηματική διερεύνηση του ζητήματος υπό το πρίσμα της δυναμικής του κοσμοσυστήματος των πόλεων,έτσι ώστε οι πολιτικές των “κοινοτήτων”να εκκλαμβάνονται ως ατομικές πρωτοβουλίες!